Non-fictie

David Van Reybrouck: Congo. Een geschiedenis

door Chris Bulcaen

Van jonge vrouwen die er kortgerokt en blits bijlopen in Kinshasa weet men zeker dat ze handelsreizigers zijn die waren inkopen in Guangzhou (Kanton). 'Elles sont guangzoufiées'. De stadsnaam werd ook geneologiseerd in het Lingala, waar het nieuwe adjectief nguanzu 'weinig duurzaam, niet deugdelijk' betekent, een succulente commentaar op de vaak bedroevende realiteit van made in China. David Van Reybrouck heeft een goed oor voor dit soort taalcreativiteit van de Congolezen. Het maakt deel uit van de sociaal gerichte geschiedschrijving in zijn overzichtswerk Congo. Een geschiedenis en illustreert zijn creatieve aanpak.  

Bij alle feiten, politieke evoluties en economische structuren in zijn boek besteedt Van Reybrouck steeds aandacht aan de sociale ontwikkeling van de Congolezen. Hij wendt geschreven getuigenissen van Congolezen aan die teruggaan tot eind negentiende eeuw, maar nog meer interviewt hij tal van personen die cruciale episodes van de bewogen geschiedenis hebben meegemaakt. Van Etienne Nkasi, wiens foto de cover siert, neemt de auteur na enig dubbelchecken aan dat hij werd geboren in 1882. Het leven van deze eeuweling toont de vroegste sociale impact van de kolonisatie, vooral dan aspecten van arbeid en urbanisatie in het westen van Congo. Aan de andere kant van de geschiedenis en het land is er de ex-kindsoldaat Ruffin Luliba (°1983). De kadogo werd (onvrijwillig) lijfwacht van James Kabarebe, de Rwandese militaire bevelhebber van het AFDL, en later van Laurent Kabila zelf. Hij getuigt zowel van de snelle opmars tegen het Mobuturegime als van het harde leven van kindsoldaten. Zo vindt Van Reybrouck steeds weer kroongetuigen die zijn boek verlevendigen en het Congolese perspectief vertolken.
 
De handelsrelaties tussen Congo en China vormen een spetterend eindpunt van dit massieve boek. Van Reybrouck analyseert het in 2007 afgesloten megacontract met China, interviewt handelsreizigers en rapporteert in het laatste hoofdstuk ('www.com') over de Congolese diaspora in Guangzhou. Dat Congo voorop lijkt te lopen op de toekomstige Sino-Afrikaanse constellatie, bewijst voor de auteur dat Congo geen marginale regio is in de wereldpolitiek. Eenzelfde argumentatie bouwt hij op voor de Congolese bijdrage tot de twee wereldoorlogen, het strategische belang van het land tijdens de Koude Oorlog, de betrokkenheid van de UN tijdens verschillende crises, de rubber, het uranium en de coltan. Zijn geschiedschrijving vertoont een globaal perspectief, een historische situering van Congo breder dan de relatie tot België.
 
De sociale focus en het globale perspectief maken dat dit boek andere onderwerpen behandelt en andere klemtonen legt dan tot voor kort gebruikelijk was in de Belgische geschiedschrijving over Congo. Van Reybrouck sluit zich aan bij recente trends in het academisch onderzoek, en put veelvuldig uit die literatuur. Hij houdt het kort wat de koloniale verwezenlijkingen van België betreft en heeft het meer over de sociale gevolgen van de opgelegde arbeid, belastingen, medicalisering, monetarisering en urbanisatie. De religieuze bewegingen die zich onttrokken aan de koloniale controle, de vele stakingen en opstanden, het paternalistische sociale klimaat tonen aan dat Belgisch-Congo geen rustige ontwikkeling kende naar de modelkolonie van de jaren vijftig, maar een aan vele interne spanningen onderhevige samenleving was. De onafhankelijkheidsstrijd wordt uitgebreid behandeld, inclusief de onderlinge verschillen en twisten. In de postkoloniale tijd is er dan weer veel aandacht voor culturele aspecten zoals de ontwikkeling van een nationale identiteit en natuurlijk de muziek. Ruim een kwart van het boek wordt gewijd aan de jaren 1990-2009, met enerzijds een beknopte, maar inzichtelijke geschiedenis van de burgeroorlog, anderzijds analyses van de algemene verkiezingen in 2006, de rebellie van Nkunda, de rol van de evangelische bewegingen, het belang van bier en mobiele telefonie, en de Sino-Congolese handelsruimte. Van Reybrouck schetst in deze laatste hoofdstukken een levendig beeld van het bruisende, maar conflictueuze hedendaagse Congo. <br /> 
Deze anderssoortige geschiedschrijving houdt een corrigerende factor in ten opzichte van de onderwaardering van het Congolese perspectief. Zeker in dit herdenkingsjaar is deze correctie welkom. Ze betekent wel dat Van Reybrouck sterk heeft moeten selecteren in wat hij allemaal bespreekt. Bij tal van passages zou je nog zoveel kunnen aanvullen of merk je dat de auteur te kort door de bocht gaat. Er werpen zich vragen op over de methodologie, over de juiste omgang met orale geschiedenis en geheugen, waar hij niet op ingaat. Een groot gemis vind ik het gebrek aan politieke theorie. Van Reybrouck raakt dieperliggende oorzaken van de postkoloniale chaos aan, maar had een beroep kunnen doen op de sociopolitieke theorievorming over dit onderwerp. De handelsreizigers naar Guangzhou bijvoorbeeld vertonen de typische 'strategieën van extraversie' (de term is van Jean-François Bayart), waarmee Afrikaanse samenlevingsgroepen kapitaal en macht trachten te genereren door een beroep te doen op buitenlandse bronnen, omdat ze die om diverse redenen niet kunnen vinden in de lokale context.
 
Met twee geguangzhoufieerde vrouwen eindigt dit boek. Hun excentrieke kledij steekt fel af tegen het grauwe, winderige vliegveld, waarna de auteur eindigt met 'alsof er iets te vieren viel'. Het gevaar van een perspectief van onderuit is inderdaad dat je de levenskracht en creatieve vermogens van de Congolese bevolking overschat. Ze zijn onmiskenbaar aanwezig, maar tegelijkertijd zo broos tegenover de negatieve macrohistorische evoluties. Op tijd en stond waarschuwt Van Reybrouck voor deze precaire verhouding. Hij bereikt er een goede, maar (bewust) weinig geruststellende balans mee in zijn sociale geschiedenis van het Congolese volk.
 
David Van Reybrouck: Congo. Een geschiedenis, De Bezige Bij, Amsterdam 2010, 680 p. : ill. ISBN 9789023458661
 
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswolf 2010

deze pagina printen of opslaan