‘De geschiedenis herhaalt zich niet, maar we kunnen er wel van leren.’ Met deze stelling vangt historicus Timothy Snyder zijn meest directe en activistische werk tot nu toe aan. Over tirannie is een oproep aan de lezer de democratie te
verdedigen met alle middelen die tot zijn beschikking staan. En dat blijken er
veel te zijn. Snyder noemt er twintig, van vanzelfsprekende als ‘Voorkom een
eenpartijstaat’ tot verrassende als ‘Zorg voor een privéleven’ en ‘Koester onze
taal’. Deze twintig lessen zijn gebaseerd op gebeurtenissen uit de twintigste
eeuw, een eeuw waarin de moderne democratie vorm kreeg in een wereld die
meerdere malen ontwricht werd door oorlogszuchtige totalitaire staten. De
noodzaak van dit boek ligt echter in de actualiteit. In oorspronkelijke vorm
verschenen in 2017 is dat voornamelijk de actualiteit van Trumpiaans Amerika,
maar de recente oorlog in de Oekraïne heeft het boek enkel nog relevanter gemaakt.
Ondanks zijn
uitspraak dat de geschiedenis zich niet herhaalt, toont Snyder in elk van zijn
hoofdstukken aan dat de oude listen waarmee tirannen hun volk knechten nog steeds
werkzaam zijn. Zo maakt hij in het hoofdstuk ‘Blijf kalm als het ondenkbare
gebeurt’ een vergelijking tussen Hitlers opportunistische invoering van de
noodtoestand na de Rijksdagbrand en Poetins machtsconsolidatie na echte,
twijfelachtige en in scène gezette terreurdaden in het Rusland van rond de laatste
eeuwwisseling. Deze historische vergelijkingen ontmaskeren de handelswijze van
tirannen op de weg naar onvrijheid en bieden zeker jongere lezers een welkom
inzicht in de processen van macht en volksmennerij, die zij, opgegroeid in
vrijheid en democratie, wellicht niet direct zullen herkennen. (Daarbij moet
echter aangetekend worden dat Snyders tekst enige kennis van de recente en 20ste-eeuwse
geschiedenis vereist en dat deze zonder die context niet altijd even
gemakkelijk te volgen valt.)
De eeuwige reïncarnatie van
tirannieke leiders en staatssystemen zou tot een gevoel van machteloosheid
kunnen leiden, maar gelukkig zijn succesvolle vormen van verzet even eeuwig en
universeel. Snyder noemt vele inspirerende voorbeelden, waarbij die van de
Tsjecho-Slowaakse dissident, schrijver en staatsman Václav Havel nog het meest
tot de verbeelding spreken. Bijzonder krachtig is bijvoorbeeld zijn eenvoudige
maar confronterende vraag in het hoofdstuk over collaboratie: ‘En wat gebeurt
er, als niemand het spelletje meespeelt?’ Deze tekst, afgedrukt op een pagina
die grotendeels uit een illustratie bestaat waarop dreigende wolken of
zeppelins boven een door nietige individuen bevolkte stad zweven, wordt in deze
vormgeving een gewetensvraag, een moment waarop je het boek even weglegt en je
eigen moed peilt.
Deze illustratie brengt ons bij de bijzondere vorm van deze uitgave. Deze
heruitgave van Over Tirannie is een
rijk geïllustreerd non-fictiewerk, in de geest van de graphic novel-versie van Yval
Noah Harari’s Sapiens. Een kleine
geschiedenis van de mensheid (Thomas Rap 2020). Nora Krugs illustratiewerk
is echter een stuk creatiever en gelaagder dan het toch vrij conventionele
stripwerk in Sapiens. Waar Snyder
terugkijkt op de politieke geschiedenis van de 20ste eeuw, doet Krug
dat op de geschiedenis van het beeldverhaal. Haar voor het duistere onderwerp
opvallend kleurrijke stijl en de naïeve weergave van haar figuren, doet denken
aan begin 20ste-eeuwse strips als Little Nemo, haar
collagestijl met elementen uit de 19e-eeuwse fotografie en
illustratiekunst, herinnert dan weer aan Terry Gilliams animaties voor Monty Python. Krug weet Snyders tekst op
veelzijdige wijze te versterken, hetzij door belangrijke fragmenten te
accentueren door ze, zoals Havels vraag, apart te zetten in een grote
illustratie, hetzij door er verrassende en niet altijd eenvoudig te
interpreteren beelden naast te plaatsen, zoals een zwart-wit foto van een
atelierscène, waarvan je pas als je de illustratielijst doorneemt, beseft dat
je naar de bouw van het vrijheidsbeeld kijkt. Vanwege de complexiteit van het
geheel, is het goed dit boek driemaal door te nemen: één keer met oog voor de
tekst, een tweede maal met oog voor de illustraties en een derde maal met
aandacht voor de samenhang tussen die twee.
Deze geïllustreerde uitgave van Over tirannie werkt als oproep ter
verdediging van de democratie krachtiger dan het origineel, dat toch een net
wat te droge opsomming van historische paralellen was. De aantrekkelijke vorm
en de verdeling van de tekst in overzichtelijke fragmenten, maakt dat het boek
zijn weg zal vinden naar een jongere doelgroep dan de lezers van het origineel:
de verdedigers van de democratie van de toekomst. De tekst blijft pittig, maar
de illustraties scheppen denk- en ademruimte. Je kunt even afstand nemen van
het geschrevene om te reflecteren op de betekenis ervan.
Eén zwak punt telt deze uitgave
echter nog steeds: recente ervaringen met corona-ontkenners hebben ons geleerd
dat ook an sich verstandige adviezen als ‘Gehoorzaam niet bij voorbaat’ en
‘Zoek zelf dingen uit’ ingezet kunnen worden als wapen van volksverlakkers.
Daarom was de toevoeging van een eenentwintigste hoofdstuk wellicht verstandig
geweest: ‘Ontwikkel een goede bullshit detection kit’. Een uitspraak van de 20ste-eeuwse
astrofysicus Carl Sagan, die eveneens actueler is dan ooit.
Timothy Snyder, Nora Krug: Over
tirannie. Twintig lessen uit de twintigste eeuw, Balans, Amsterdam 2022, 128 p.
: ill. ISBN
9789463822084. Vertaling van On Tyranny. Twenty Lessons from the Twentieth Century
door Inge Pieters. Distributie Pelckmans Uitgevers
deze pagina printen of opslaan