Vertaald proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2023

José Emilio Pacheco: Gevechten in de woestijn

door Hugo Van Hoecke

Wie zei ook weer dat Mexico te beklagen was, ‘zo ver van God en zo dicht bij de Verenigde Staten’? Niet dat deze uitspraak rechtstreeks toepasselijk is op de inhoud van dit compacte verhaal, maar ze raakt wel het soort gespletenheid die het land altijd wel enigszins kenmerkte, maar die kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog vol tot explosie kwam doordat Mexico in een mum van tijd vervelde van een land met een president alias God-de-Vader en voorts ‘een land van tradities, van gezinnen aan tafel en zoete deegwaren met vertrouwde namen’ tot een land dat het kosmopolitisme omarmde en in het bijzonder de attractieve populaire cultuur die de grote noorderbuur deed binnenwaaien. Hoe deze transformatie zich uitte bij de kinderen uit die tijd -- we schrijven 1948 -- en met name op de auteur tijdens zijn kinderjaren, krijgen we hier in een notendop opgediend.  

In zijn verhaal verbergt José Emilio Pacheco zich achter het jongetje Carlos, een Mexicaantje van nog geen tien jaar oud, die in de Roma-wijk van Mexico-stad opgroeit zoals iedere jongen ter wereld opgroeit, met een aantal normen die hij van huis uit meekrijgt of die hem op school worden aangereikt -- doorgaans traditioneel van aard – en de ontdekkingen die hij als jonge knaap zelf doet in een wereld die zich gaandeweg voor hem opent. Het ene staat het andere niet meteen in de weg, maar pijnlijke aanvaringen blijken moeilijk uit te sluiten. Dat is het geval wanneer de jongen kinderlijk verliefd wordt op de ravissante moeder van zijn schoolmaatje Jim en in al zijn naïviteit die fascinatie ook uitspreekt tegenover haar. Alleen al zulke ‘onzedelijke’ liefdesverklaring zet zijn hele omgeving op stelten. En ook al maakt zijn oudere broer Héctor het zoveel bonter dan hijzelf, de hele opvoedersgilde sabelt uitgerekend Carlos neer. Hij houdt er nadien een wrang gevoel aan over: ‘Ik werd beoordeeld volgen wetten die niet pasten bij mijn daden’. Maar zijn kinderlijke verliefdheid zal hij, jaren later, nooit ontkennen.
 
Dit is een beeldig verhaal bescheiden van omvang. Als je de uitvoerige inleiding van collega-auteur Valeria Luiselli in mindering brengt beslaat het amper 70 bladzijden. Niettemin is het werkje, dat een kwart eeuw geleden werd geschreven (in 1981), intussen opgeklommen tot de rang van topwerk in de moderne Mexicaanse literatuur. Dat heeft zo zijn redenen, en die worden door Luiselli toegelicht in haar kaderende bijdrage. Zij beklemtoont dat de jonge Carlos het Mexico representeert van de jaren 1950: ‘met het hoofd in de wolken maar niet in staat het moderne leven dat zich aandient te omarmen’. In die tweespalt tussen traditie en moderniteit prijkt op de voorgrond Carlos, doldraaiend in de buitenlandse cultuur: film, muziek, lectuur, waardoor de samenleving wordt overspoeld. Op het tweede plan die samenleving zelf, nostalgisch gevangen tussen de weemoed naar weleer en het onbehagen om wat staat te gebeuren. En ten slotte het land als zodanig, dat nooit meer zal worden zoals het vroeger was. Of in de woorden waarmee Pacheco zijn verhaal afrondt: ‘De school is gesloopt, het gebouw waar Mariana woonde is gesloopt, mijn huis is gesloopt, de wijk Roma is gesloopt. Die stad bestaat niet meer. Dat land bestaat niet meer’. Er is zelfs geen herinnering meer aan het Mexico van die jaren, stelt de oudere Carlos, maar ‘dat kan niemand iets schelen: wie zou er terug kunnen verlangen naar die verschrikking?’
 
Pacheco heeft herhaaldelijk gezegd dat het schrijven van Gevechten in de woestijn voor hem een geheugenoefening was, een soort oefening in nostalgie. ‘Ik herinner me, ik herinner me niet’ zijn de aanvangswoorden van dit simpele maar doodeerlijke verhaal waarin het onverkwikkelijke verleden en een onzekere toekomst elkaar kruisen. Pacheco zat daar midden tussenin. Zijn herinneringen doen er dus toe, al was het maar omdat zij die schakelperiode op zo’n treffende wijze in beeld brengen.
 
Joé Emilio Pacheco: Gevechten in de woestijn, Koppernik, Amsterdam 2023, 100 p. Vertaling van Las batallas en el desierto door Arie van der Wal. ISBN 9789083274386. Distributie De Wolken 

deze pagina printen of opslaan