Vertaald proza
BOEKEN NR. 1, JANUARI 2024
Ingeborg Bachmann: Doodsoorzaken
door T.M. van der Zwan
De Oostenrijkse dichteres en schrijfster
Ingeborg Bachmann werkte vanaf het begin van de jaren 1960 aan een groot werk
dat meerdere romans moest omvatten en dat Todesarten zou gaan heten. Van
deze romancyclus is enkel Malina (Bachmanns enige bij leven uitgegeven
roman) in zijn volledigheid verschenen; twee andere delen van de cyclus, de
romans Der Fall Franza en Requiem für Fanny Goldmann, bleven
onvoltooid en verschenen slechts postuum. De drie romans verschijnen nu in
Nederlandse vertaling door Paul Beers bij Koppernik, in één band en onder de oorspronkelijke
overkoepelende titel Doodsoorzaken.
Doodsoorzaken is een
uitgesproken feministisch werk, waarin echter geen onomwonden stellingen worden
geponeerd, maar het thema via omwegen wordt verkend. De rode draad door de
cyclus is Bachmanns idee dat het ogenschijnlijk uitgeroeide nazisme in
werkelijkheid voortleeft in de patriarchale samenleving. Uit het voorwoord bij Het
geval Franza:
‘De slachtingen zijn weliswaar voorbij, maar de moordenaars zijn nog
onder ons, vaak bezworen en soms herkend, sommigen, niet allen, in processen
veroordeeld. Het bestaan van deze moordenaars is tot ons allen doorgedrongen,
niet als gevolg van min of meer beschaamde verslaggeving, maar juist ook door
de literatuur. […] Ja, ik beweer, en zal alleen proberen een eerste bewijs te
leveren, dat ook nu nog zeer velen niet sterven, maar vermoord worden.’
Malina, de beste
en bekendste roman van de drie, gaat over een jonge, psychisch verwarde vrouw
en haar verhoudingen tot twee mannen: haar huisgenoot Malina, een nogal
enigmatisch vaderfiguur, en Ivan, met wie ze krampachtig probeert een relatie
te onderhouden, maar door wie ze op afstand wordt gehouden, zelfs nadat ze een
leuke middag doorbrengt met hem en zijn twee zoons (een van de mooiere
hoofdstukken van het boek). De vertelster doet in de eerste persoon en de
tegenwoordige tijd verslag van hoe ze ‘heeft geleefd in Ivan en sterft in
Malina’ – dat wil zeggen, ze is onophoudelijk bezig met een van de twee mannen
en hun verwachtingen van haar, omdat dat voor haar als vrouw de enige toegang
tot sociale omgang met mannen is. Bachmann demonstreert zo hoe de vrouw onbewust
functioneert als stemloze pion in een patriarchaal en haast psychopathisch drama:
‘Er zijn op
z’n hoogst mannen met wie het volkomen hopeloos is en sommigen met wie het wat
minder hopeloos is. Daar is de reden te vinden, waar nog niemand naar gezocht
heeft, waarom alleen vrouwen voortdurend hun hoofd vol hebben met hun gevoelens
en hun affaires, met hun man of hun mannen. Het denken daaraan neemt in feite
het grootste deel van de tijd van elke vrouw in beslag. Maar ze moet er wel aan
denken, omdat ze het anders letterlijk, zonder het nooit verslappende koesteren
en stimuleren van haar gevoel, nooit met een man zou kunnen uithouden, die
immers een zieke is en zich nauwelijks met haar bezighoudt.’
Doodsoorzaken – de titel
zegt het al – gaat over een maatschappelijke vorm van moord: de geruisloze
moord op de vrouw in een door en door mannelijke samenleving. De stijl is origineel
en bezwerend (al dreigen sommige passages af te glijden naar gebabbel) en de
belangrijkste personages zijn knap uitgewerkt. Toch wordt het werk ietwat overschaduwd
door de warrigheid van Bachmanns denken. Haar interessante inzichten komen niet
overal even goed gearticuleerd uit de verf. Zelfs het inzichtelijke nawoord van
Ingeborg Dusar van de Universiteit Antwerpen kan niet verhelpen dat de lezer
aan het einde ietwat verward achterblijft. Daar staat tegenover dat Bachmann
indringend en opzwepend kan schrijven, zoals in het nachtmerrieachtige tweede
hoofdstuk van Malina. Een aanrader dus, maar wel een die wellicht
meerdere lezingen vergt.
Ingeborg Bachmann: Doodsoorzaken,
Koppernik, Amsterdam 2023. 502 p. ISBN 9789083323961. Vertaling uit het Duits door
Paul Beers. Distributie De Wolken
deze pagina printen of opslaan