Non-fictie

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2024

Niccolò Machiavelli: Discorsi: Gedachten over Staat en Politiek

door Christophe Van Eecke

Wijze oude mannen liggen vandaag niet goed in de markt, en Machiavelli is zeer oud. Maar hij is ook zeer wijs. Er zijn weinig filosofen die na vijfhonderd jaar nog altijd brandend actueel kunnen lezen, maar als politiek filosoof heeft Machiavelli inzichten aangereikt die gisteren uit de actualiteit konden zijn geplukt. Zijn werk blijft dan ook bijzonder relevant voor iedereen die interesse heeft, zowel actief of als toeschouwer, in het politieke spel.  

Voor ons ligt een bijzonder lijvig boekwerk (meer dan achthonderd meer dan gemiddeld grote bladzijden met elk bovengemiddeld veel tekst) dat een herziene uitgave is van Paul van Hecks vertaling van Machiavelli’s Discorsi die in 1997 voor het eerst verscheen in de elegante reeks Ambo Klassiek (de rode stofwikkels met witte opdruk). Naast een herwerkte vertaling biedt deze editie ook een bijzonder forse inleiding van boeklengte, een aanzienlijk uitgebreid notenapparaat, en als klap op de vuurpijl een vertaling van het eerste commentaar op de Discorsi door Francesco Guicciardini, op zijn beurt ook nog eens voorzien van een omstandige inleiding. Kortom, vier boeken in één band, met een massief notenapparaat, uitgebreide bibliografie, een uitgekiend systeem van registers, en een handvol kaarten om wegwijs te blijven in het Italië van de Renaissance.
 
De grote waarde van deze editie ligt uiteraard in het apparaat, en dat is uitmuntend. De inleiding begint met een toelichting bij de Ab Urbe condita libri van Titus Livius, de antieke geschiedenis van Rome waar de Discorsi een commentaar op vormen. We krijgen toelichting bij het genre en de overlevering van dit boek, en met name de receptie in de late middeleeuwen en de renaissance, om vervolgens in te gaan op de ontstaansgeschiedenis van Machiavelli’s postuum gepubliceerde Discorsi. We leren veel over hoe boeken werden overgeleverd, geschreven, vertaald, verspreid en gelezen in intellectuele kringen. Van Heck situeert de Discorsi ook zeer minutieus in de biografie en intellectuele ontwikkeling van Machiavelli. Dat is ook nodig, want de Discorsi, die niet alleen postuum verschenen maar ook onvoltooid bleven, vinden hun oorsprong in een enorme reeks notities bij Livius die over een langere periode werden gemaakt. Dat betekent dat de ontwikkeling van de Discorsi parallel loopt met het schrijven van andere werken, zoals het beroemde traktaat over Il Principe.
 
Er zijn trouwens wel wat verschillen met Il Principe, dat tot het genre van de vorstenspiegel behoort en dus een soort handleiding voor goed koningschap was. De Discorsi zijn een commentaar op een klassieke tekst, en dus een ander literair genre. Een gelijkenis is evenwel de zin voor het concrete in beide werken. Machiavelli legt vaak de link met gebeurtenissen in zijn eigentijdse Firenze, waar hij zich temidden van vaak bijzonder spannende politieke intriges en conflicten bevond. Hij leest Livius dan ook met de bedoeling om inzichten te ontwikkelen in het goed bestuur van een republiek. In plaats van een vorstenspiegel hebben de Discorsi dan ook veel meer de vorm van een politiek traktaat.
 
De vertaling laat zich vlot lezen zonder de integriteit van het origineel aan te tasten. Lichte lectuur is het niet, maar Van Heck maakt Machiavelli wel toegankelijk. Het ligt vermoedelijk voor de hand dat enkel vakfilosofen, historici en politicologen het boek van begin tot eind zullen lezen. Maar de stoutmoedige enkeling moet zich niet laten afschrikken door de omvang van het boek: je kunt ook makkelijk grasduinen in Machiavelli. Het boekwerk is immers opgedeeld in kleine hoofdstukjes met korte kopjes die duidelijk aangeven waar de betreffende sectie over handelt. En bijna elk hoofdstuk trakteert op een interessant inzicht of een beklijvende observatie. Je hoeft geen systeem te volgen om je voordeel te doen met een hap Machiavelli. Al zien we sommige lessen liever niet in handen van autoritaire leiders vallen. Het inzicht ‘Een vorst is zijn leven niet zeker, zolang degenen aan wie hij de macht ontnomen heeft nog in leven zijn’ gaat misschien best aan figuren als Trump of Poetin voorbij. Maar met andere wijsheid kan iedereen de baan op: ‘Beledigende, krenkende taal wekt haat tegen degenen die haar bezigen, en is hun van geen enkel nut’.
 
Kijk, je zou verwachten dat onze politici dergelijke lessen inmiddels hadden geleerd. Maar het is een wijsheid waar je ook op je eigen straathoek, en misschien zelfs in je woonkamer, je voordeel mee kunt doen. En het is die common sense, gekoppeld aan een feilloos gevoel voor de onverbiddelijke waarheden van de Realpolitik, die Machiavelli zo rijk aan inzichten maakt, ook voor de eenentwintigste eeuw.
 
Niccolò Machiavelli: Discorsi: Gedachten over Staat en Politiek, Primavera Pers, Leiden 2024, 810 p. ISBN 9789059973978. Vertaling van Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio door Paul van Heck 

deze pagina printen of opslaan