In De verloren toon vertelt Lida Winiewicz
het verhaal van haar jeugd in Wenen, een jeugd die vooral getekend wordt door
de Tweede Wereldoorlog. De negentigjarige schrijfster, die in Oostenrijk
wereldberoemd is, debuteert met de vertaling van haar jeugdmemoires in België
en Nederland.
Lida wordt in 1928 in Wenen
geboren als tweede kind van een half-Joodse vader en een katholieke moeder. Een
jaar later sterft haar moeder al. Haar vader neemt een Joodse tweede vrouw,
Annie. Als Duitsland in 1938 Oostenrijk annexeert, zijn de meeste Oostenrijkers
daar niet rouwig om. Na de Eerste Wereldoorlog is Oostenrijk immers in een
crisis beland en leven veel mensen in armoede. Met de komst van
Hitler-Duitsland hopen veel Oostenrijkers daar verandering in te brengen.
Voor Lida is de komst van de nazi’s vooral confronterend.
Haar kwart-Joodse achtergrond, een ‘identiteit’ waar voorheen nooit aandacht
aan geschonken werd, zorgt er nu plots voor dat ze een ‘Mischling in de tweede
graad’ is. Dat betekent onder andere dat er voor haar geen plaats meer is in
het reguliere onderwijs en er haar en haar zus ook andere rechten ontnomen
worden. In de klas waar Lida met behulp van familiale connecties terecht kan,
wordt ze ter ere van het feestconcert op het programma gezet. Lida, die al van
jongs af aan bejubeld wordt voor haar zangtalent, mag ‘Heideroosje’ van
Schubert zingen. Tot de directeur plots komt verduidelijken dat ze Joods bloed
heeft.
Lida schrijft: ‘Even later komt
mevrouw Eybel en wenkt me. ‘Ben jij een Mischling in de tweede graad?’ ‘Ja.’
‘Dat wist ik niet. Het spijt me. Heideroosje is geschrapt.’ […] Vanaf dat
moment is mijn stem weg. Precies vanaf de g, de hoogste toon van het lied
‘Heideroosje’ van Schubert.’
Haar vader en zijn Joodse vrouw besluiten om uit voorzorg
naar Parijs te vluchten. Ze laten Lida en haar zus Claudia achter bij een
tante, met de smoes dat hun visum later komt en ze hun vader dan kunnen
nareizen. Dat visum komt er natuurlijk nooit. Karl (vader) en zijn vrouw Annie
proberen om via allerlei omwegen in Frankrijk en Zwitserland de nazi’s te
ontkomen, maar worden uiteindelijk naar Auschwitz gedeporteerd. Over dat visum
merkt Lida op dat het de tweede keer was dat haar ouders tegen haar gelogen
hadden (de eerste keer was toen de kinderen zogenaamd mochten opblijven tot
nieuwjaar, maar Karl en Annie de klok twee uur vroeger hadden gezet). Het zou
een leugen blijken die hun leven redde.
Er is zoveel fictie en non-fictie geschreven over de Tweede
Wereldoorlog dat het op den duur een opgave wordt om niet hetzelfde verhaal
voor de tigste keer te vertellen. Zo denken moderne lezers er alleszins vaak
over. Wat De verloren toon op een
bijna ludieke manier duidelijk maakt, is dat elke individuele ervaring anders
is en iets bijdraagt aan het geheel van vertellingen, ook al zijn er daar al
ontzettend veel van. Als er een Amerikaanse soldaat met zijn parachute in een
boom blijft steken, schrijft Lida daar met een sneer naar de moderne lezer
over:
‘Misschien is er vandaag in de
Verenigde Staten een grootvader die zijn kleinkinderen over de Tweede
Wereldoorlog in Europa vertelt: ‘As I was shot down over Vienna, a young girl
smiled at me!’ En de kleinkinderen knikken toegeeflijk en friemelen aan hun
tablets. Ze hebben het verhaal al minstens tien keer gehoord.
In een interview met de Volkskrant laat Winiewicz optekenen: ‘Het
valt mij zwaar om dingen serieus te nemen – mijzelf inbegrepen’. Dat gevoel
komt in De verloren toon voortdurend
naar voren. Hoewel de gebeurtenissen uit het boek objectief gezien
hartverscheurend en intriest zijn, worden die door Lida verteld met de gezwind-
en luchtigheid van een kind. De manier waarop Lida naar de wereld kijkt doet je
voortdurend glimlachen, ook al valt er in de kern maar weinig te lachen.
Enerzijds maakt dat het boek heel ontwapenend, anderzijds weet je als lezer vaak meer dan Lida over de dingen ze
beschrijft en zorgt die kloof daardoor voor een confrontatie die des te harder
aankomt.
Lida Winiewicz: De verloren toon,
Querido, Amsterdam 2018, 192 p. ISBN 9789021408767.
Vertaling van Der verlorene Ton door Elly Schippers. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan