Non-fictie

BOEKEN NR. 11, DECEMBER 2019

Geert Mak: Grote verwachtingen. In Europa 1999-2019

door Jooris van Hulle

In 2004 publiceerde Geert Mak zijn boek In Europa. Reizen door de twintigste eeuw (Atlas/Contact 2019). In de proloog bij Grote verwachtingen noteert hij: ‘Het eindigde in 1999. Het schreeuwt om een vervolg: wat gebeurde er met de Europese wereld tijdens de turbulente start van de 21ste eeuw?’ Mak is er zich als historicus maar al te goed van bewust dat hij aan een delicate opdracht begint:  
 
‘Het is iets tegenstrijdigs: een geschiedenis schrijven over een tijdvak waar je zelf middenin zit, en over een wereld waaraan je volop deelneemt. Geschiedschrijving heeft afstand nodig, het laten verstrijken van tijd is immers nog altijd de beste manier om een overzicht te scheppen.’
 
Handig is de manier waarop hij dan ook een soort kunstmatige afstand weet te scheppen: hij richt zich tot een fictieve jeugdige geschiedenisstudent die in 2069 over onze tijd een scriptie mag maken. Of, zoals hij noteert: ‘Weer ben ik oprecht jaloers op mijn student uit 2069. Dikwijls heb ik met hem of haar een kort gesprek, ik merk dat ik vaak ook van alles van hem of haar wil weten: feiten en verbanden die over een paar decennia vermoedelijk algemeen bekend zijn maar waarvan ik op dit moment enkel nog een handvol puzzelstukjes in handen heb.’
 
Het zijn die puzzelstukken die Geert Mak in Grote verwachtingen aanreikt. Wat rest er van het ongebreidelde optimisme waarmee Europa als instelling de 21ste eeuw binnenstapte? De kerngedachte die hij daarbij ontwikkelt, komt hierop neer: ‘Nooit lijkt de toekomst op het heden’. Onzekerheid – een gevolg van de crises die Europa gaandeweg de eerste twee decennia van onze 21ste eeuw in een verlammende wurggreep lijken te houden – blijft als een donderwolk hangen boven de verdere evolutie van het Europa zoals het met vallen en opstaan vorm heeft gekregen. Kantelmomenten in deze neergang van de Europese gedachte zijn de bankencrisis in 2008, de eurocrisis en de toenemende golf van immigratie.  
 
Mede aan de hand van diepgaand persoonlijk onderzoek, de lectuur van richtinggevende boeken die over Europa en de crises werden geschreven (de indrukwekkende bibliografie aan het slot van het boek getuigt hiervan), de reizen die Mak ondernam en onderneemt door heel Europa wordt in Grote verwachtingen een blik achter de schermen geboden die - op zijn minst gezegd – tot nadenken stemt en finaal neerkomt op de vraag hoe en om welke redenen de ‘collectieve besluiteloosheid’ altijd weer komt meespelen. In zijn epiloog stelt Mak onomwonden, als antwoord op de vraag of er ‘ooit iets als een Europese identiteit’ kan ontstaan: ‘De Europese pioniers koesterden oprecht die hoop. Wij weten wel beter, zeker na de crises van het afgelopen decennium.’
 
Voor de lezer van Grote verwachtingen komt het er op aan zich door het (vaak herhaalde) cijfermateriaal heen te worstelen en zo de krachtlijnen van het heden en de mogelijke impact ervan op de verdere toekomst, te ontdekken. Hoe lang nog zal de financiële sector, die in een bubbel leeft, de echte bekommernissen van de burgers blijven ontkennen, zeker nu blijkt dat de armoede overal toeneemt? Wat met de Europese solidariteit als het erop aankomt de immigratiecrisis aan te pakken? Wat met het ‘wir schaffen das’ van Angela Merkel, dat hier in een sprekend perspectief wordt geplaatst? Wat met de Brexit, totaal onvoorbereid en echt een drama omdat hier (weer eens) de ‘botsing tussen de magie van het nationalisme en de complexiteit van de moderne wereld’ wordt geïllustreerd? wat met een schertsfiguur als Donald Trump? En hoe ver reikt de invloed en tactisch uitgekookte aanpak binnen dit alles van iemand als Vladimir Poetin?
 
Overkoepelend idee bij al deze bedenkingen is het spanningsveld dat door Mak wordt aangeraakt binnen de antithese tussen ‘ruimte’ en ‘plaats’: ‘Ruimte staat voor dynamiek, voor mogelijkheden, voor lucht en vrijheid, maar ook voor de risico’s die onvermijdelijk horen bij het bewandelen van nieuwe, onbegaande wegen. […] Plaats is de plek waar we ons thuis voelen, waar traditie en omgangsvormen voorspelbaarheid, orde en veiligheid samenbinden.’ En, zoals hij even verder noteert: ‘Ook binnen het Europese project was de balans tussen ‘ruimte ‘ en ‘plaats’ uit het lood geslagen. De ‘ruimte ‘ vrat de ‘plaats’ steeds meer op.’  
 
In en tijdens zijn onderzoeksproject is voor Mak duidelijk geworden: ‘We betreden in deze jaren – met als duidelijke markering de crisis van 2008 – een gevaarlijke overgangsfase, en wel de overgang van een internationale orde die op regels, afspraken en instituten als de VN en de EU is gebaseerd naar een zogenaamde multipolaire wereldorde.’ En zeker is voor Mak dat ‘de sleutelwoorden van de toekomst steeds minder ‘vooruitgang’ en ‘succes’ zullen zijn, en steeds vaker ‘overleving’. En, als aanwijzing voor de politici, als hij het heeft over het klimaatvraagstuk, deze gedachte: ‘ze moeten mondiaal gaan denken, en ook nog eens op de zeer lange termijn.’ Iets verder dus dan de verkiezingen die maken dat de zekerheid van het goedbetaalde baantje onaangetast blijft.
 
Geert Mak: Grote verwachtingen, Atlas/Contact, Amsterdam 2019, 557 p. ISBN 9789045039770. Distributie VBK België

deze pagina printen of opslaan