Vertaald proza
BOEKEN NR. 9, OKTOBER 2020
David Grossman: Het leven speelt met mij
door Ludo Abicht
Dit is het literaire verhaal van de
ontmoeting tussen een heel bijzondere vrouw uit Joegoslavië, Eva Panić Nahir,
en een bijzonder begaafd en invoelend verteller. Eva was een heldin van het
Joegoslavisch verzet onder maarschalk Tito en, na de oorlog, jammer genoeg een
van de vijftigduizend communistische partizanen die na 1945 onder verdenking
van ‘stalinisme’ brutaal door het regime van Tito werden uitgeschakeld. Haar
man pleegde zelfmoord, zij verbleef jaren in een goelag op het eiland Gilo Otok
(letterlijk ‘Het naakte eiland’) dat in wreedheid en sadisme niet voor de
strafkampen van Stalin moest onderdoen. Eva overleefde het kamp en vertrok
daarna naar de linkse kibboets Sha-ar Ha-amakim in Israël.
David Grossman verkreeg van haar de toestemming om haar
verhaal in een roman te verwerken: ‘Het was onmogelijk niet van haar te houden
en niet versteld te staan van haar kracht en menselijkheid. En het was soms ook
moeilijk niet te pletter te slaan tegen de principiële, hermetische hardheid
die ze in zich droeg.’
Het boek gaat in feite over drie vrouwen: de negentigjarige
Eva, haar zestigjarige dochter Nina en de dertigjarige kleindochter Gili. Toen
Nina zes jaar oud was, ‘werd ze door haar vader en moeder verlaten’. Althans,
zo heeft ze dat toen aangevoeld en dit ‘verraad’ heeft haar hele leven
getekend. Voor haar moeder was het eerder een verscheurende keuze geweest
(critici spreken van ‘Eva’s choice’): indien ze weigerde haar handtekening te
zetten onder een document waarin ze haar man onterecht van landverraad en
spionage beschuldigde, werd ze zonder vorm van proces naar de goelag
gedeporteerd. De kans dat ze dit zou overleven, was miniem. Haar man was
slachtoffer geworden van de terreur en zij wou onder geen omstandigheden zijn
nagedachtenis besmeuren, ook niet indien ze daardoor haar dochter
waarschijnlijk voor goed zou verliezen.
Op het einde van haar leven wil
ze met die dochter en haar kleindochter teruggaan naar dit foltereiland en in
een film het gehele verhaal vertellen. Het wordt een
hallucinerend verhaal, waaruit blijkt hoe moeilijk het is de authentieke waarheid
te onthullen, want elk woord kwetst en elk gebaar kan er een te veel zijn.
Omdat het
over een film gaat, kon Grossman die onvoorstelbare spanningen, hoog oplopende
discussies, bijna chirurgisch snijdende verwijten en korte momenten van (een mogelijke
aanzet tot) verzoening zo fragmentarisch brengen dat je als lezer samen met de
hoofdpersonages stilaan ontdekt wat er vroeger gebeurd is en in feite in hun
herinnering nog steeds bezig is. Voor de meerderheid van de huidige lezers is
dit waarschijnlijk een van de eerste keren dat ze zo grafisch en indringend met
de onmenselijkheid van het regime van Tito geconfronteerd worden, want ook bij
deze tegenstander van Hitler en Stalin was er geen plaats voor ook maar een
greintje mededogen, wanneer echte of vermeende politieke tegenstanders ongenadig
moesten worden gebroken en geëlimineerd.
Voor mij was het een emotioneel
Aha-Erlebnis: langzaamaan klonken de beschrijvingen van de anonieme kibboets en
vooral de heftige discussies over principes, ideologieën en engagement steeds bekender,
omdat ik uitgerekend in deze kibboets (Sha-ar ha-amakim in de buurt van
Nazareth) jaar na jaar met dorpsgenoten van Eva (en hoogstwaarschijnlijk met
haarzelf) dezelfde gesprekken gevoerd heb. Hoe blijf je trouw aan je overtuigingen
na al wat je tijdens de Tweede Wereldoorlog en ook daarna hebt meegemaakt? Hoe
vind je ooit een evenwicht tussen het persoonlijke en het politieke, en wat
moet je kiezen als daar geen compromis tussen mogelijk is? Hoe verzoen je je marxistische
internationalisme met een chauvinistisch zionisme dat duidelijk de verkeerde
kant op gaat? Voor de leeftijdgenoten van Eva was de grens al overschreden: de
kibboets werkte nu met loonarbeiders, de kindertehuizen werden opgeheven en van
het eens zo machtige linkse Israëlische kamp bleef nog weinig over.
Maar wat nooit kon
vernietigd of vergeten worden en door Grossman als het ware in steen gebeiteld
werd, is het voorbeeld van Eva Panić Nahir, die door haar eigen vroegere
kameraden fysiek en mentaal kapotgemaakt werd, maar nooit haar trouw en liefde
verraden heeft, ook al moest ze daarvoor haar eigen geluk en dat van haar gezin
opofferen. Je kan een dergelijke koppigheid in naam van en samen met die
familieleden betreuren, maar je weet ook dat er voor iemand met het karakter
van Eva geen sprake kon geweest zijn van een aanvaardbaar alternatief.
David Grossman: Het leven speelt met mij, Cossee, Amsterdam
2020, 317 p. ISBN 9789059369054.
Vertaling van Iti hachajiem mesacheek marbee door Ruben Verhasselt. Distributie
Pelckmans Uitgevers
deze pagina printen of opslaan