Vertaald proza

BOEKEN NR. 10, DECEMBER 2022

Elin Cullhed: Euforie

door Jen de Groeve

‘There is no miracle more cruel than this’*  

In 1962, kort na de geboorte van Nicholas, haar tweede kind, schreef Sylvia Plath Three women. A poem for three voices. Dit gedicht over de ambivalentie van zwangerschap en moederschap is een belangrijke insteek voor Euforie. Een roman over Sylvia Plath van de Zweedse schrijfster Elin Cullhed:
 
‘It is a terrible thing
To be so open: it is as if my heart
Put on a face and walked into the world.’
 
Veelal stuurt Plaths tragische einde -- ze pleegde in 1963 zelfmoord -- de interpretatie van haar leven en werk, alsof ze uitsluitend naar dat fatale einde toe geleefd en geschreven heeft. Cullhed wil dat perspectief expliciet vermijden. Haar Sylvia is een vitale, maar labiele vrouw die, samen met haar man, de Engelse dichter Ted Hughes, uit Londen vertrekt om in Devonshire hun droom te gaan waarmaken.  
 
Ver weg van het drukke stadsleven willen ze er in een oude pastorie, met hun dochtertje Frieda en Nicholas op komst, een nieuw leven starten. Een volmaakt leven dicht bij de natuur, waarin ouderschap en schrijverschap een mooie balans vormen. Maar vooral met die balans loopt het mis. Uit Plaths De dagboeken. 1950-1962 en de uitputtende biografie Rode komeet van Heather Clark, weten we dat Hughes – achteraf gezien – de verhuis van Londen naar Devon als een mislukking beschouwde, die een domper op zijn creativiteit zette. Zijn creativiteit, daar ging het om, en hij gaf Sylvia de schuld van een en ander. Zij wilde niet alleen excelleren als schrijver, maar ook de volmaakte echtgenote, moeder en gastvrouw zijn. Dat was te veel.
 
De versregels uit Three women evoceren de emoties die gepaard gaan met zwangerschap, het op de wereld zetten van een kind, en hoe intens en stringent de band tussen moeder en kind is en blijft. De vrouw is daardoor extreem kwetsbaar. Ze is gevangen in haar lichaam en in het moederschap, zo verwoordde Sylvia Plath het bijzonder krachtig (en radicaal voor haar tijd). Cullhed exploreert ook hoe Ted en Sylvia, kunstenaars, die vooral willen creëren en de volheid van het leven willen smaken, moeten omgaan met de beproevingen van hun jonge ouderschap. Daarenboven moest Sylvia beantwoorden aan de verwachtingen die aan een vrouw gesteld werden in de jaren 1950-1960. Ze moest dus in de eerste plaats moeder en echtgenote zijn. Haar dichterschap was, in de literaire receptie van die tijd en ook binnen haar huwelijk van secundair belang. Teds schrijven, Ted tout court, komt altijd eerst -- ‘mijn opdracht is vrijheid, Sylvia, wat is die van jou?’  
 
Sylvia Plaths gedichten reiken natuurlijk verder dan de specifieke, persoonlijke ervaring. Joyce Carol Oates noemde Plath ‘our acknowledged Queen of Sorrows, the spokeswoman for our most private, most helpless nightmares’ en ook Cullhed benadrukt het universele van haar werk. De patriarchale structuren blijven een gezin vandaag nog altijd inhalen, stelt ze, ook al wil je het nog zo graag anders doen. Ze schreef Euforie vanuit haar eigen woede daarover, en vond de gepaste tonaliteit in de laaiende stem die in Sylvia Plaths postuum gepubliceerde dichtbundel Ariel te horen is.  
 
Cullhed benadrukt dat Euforie fictie is, maar de biografische gegevens uit Plaths laatste levensjaar waren natuurlijk voorhanden. Minder dan op de gebeurtenissen echter – je kunt wel zeggen dat de verhaallijn wat dat betreft dun is – focust Cullhed volledig op het gevoelsleven van Sylvia. In een voortrazend ik-verslag komen haar moodswings, angsten, frustraties, haar liefde, haar woede, depressies en euforische periodes, maar vooral haar uiterste eenzaamheid naar voren. De spil in dit alles is Ted – ‘Ik moest […] deel uitmaken van zijn definitie van het leven. Al het ware, al het juiste, al het belangrijkste. Hij.’ Hij zuigt alle aandacht naar zich toe, maakt dat zij niet kan werken, terwijl zij snakt naar zijn aandacht en goedkeuring. Als hij niet kijkt, is ze onzichtbaar, meent ze. Breekpunt in hun relatie is het bezoek van Assia and David Wavill, nota bene op Sylvia’s uitnodiging. Ted begint een relatie met Assia en verlaat zijn vrouw.  
 
Euforie is een ik-verhaal, een eenzijdig perspectief, waarbij de tegenstellingen tussen haar en Ted extreme proporties aannemen in Sylvia’s ogen: ze houdt van hem en haat hem tegelijkertijd, aanbidt hem en veracht zijn egoïsme. Cullhed brengt echter nuances aan. Waar je je vragen stelt bij dit vaak van woede en frustratie doordrongen perspectief, slaagt ze erin van beide protagonisten een complex en geschakeerd beeld te scheppen. Sylvia wordt vooral geportretteerd in haar moeizame zoektocht naar evenwicht tussen moederschap en schrijverschap, in haar streven naar perfectie. Maar ze is een grillige vrouw, wordt heen en weer geworpen tussen hooghartige overtuiging van haar grootheid en slaafse afhankelijkheid van andermans goedkeuring. Ze lijdt aan depressies en zou vandaag wellicht als bipolair gediagnosticeerd worden. Van Ted Hughes schetst de biografische literatuur vaak een weinig geflatteerd beeld als een trouweloze, egocentrische en gewelddadige man, maar Cullhed is vrij mild voor hem – zonder overigens aan die biografische typering voorbij te gaan. Ze laat zien dat het ouderschap voor hem ook onzekerheid meebracht en dat hij maar moest zien om te gaan met Sylvia’s woedende kwetsbaarheid. Zijn pogingen om een leefbaar leven te leiden, komen bij haar echter doorgaans niet binnen. Dat alles in beeld brengen is een evenwichtsoefening die Cullhed tot een goed einde brengt.
 
De kwaliteit van Cullheds roman toont zich gaandeweg steeds sterker. Waar Sylvia’s gefrustreerde drammen in de eerste hoofdstukken na enige tijd op de lectuur begint te wegen, wordt het beeld gaandeweg geschakeerder en daardoor wint het ook aan intensiteit. Depressies en flarden van intens geluk, zelfverachting en overmoed wisselen elkaar in een manisch tempo af en laten zien hoe ze uiteindelijk, emotioneel totaal geruïneerd, het toppunt van haar artistieke creativiteit bereikt. Haar euforie is een wrede mix van verrukking en peilloze ellende. Sylvia Plaths temperament resoneert in Cullheds ritmische, beeldrijke taal, die afwisselend fonkelt en bliksemt van geluk, woede, frustratie, en waarin de onontkoombaarheid van Sylvia’s lot krachtig tot uiting komt.
 
Elin Cullhed kreeg voor Euforie in 2021 de Augustusprijs, de meest prestigieuze Zweedse literatuurprijs, want ‘in het kloppend hart van de tekst ziet de lezer Sylvia Plath, maar ook zichzelf.’  
 
Elin Cullhed: Euforie, Prometheus, Amsterdam 2022, 300 p. ISBN 9789044651102. Vertaling van Eufori door Lammie Post-Oostenbrink. Distributie L&M Books
 
*Sylvia Plath in Three women. A poem for three voices 

deze pagina printen of opslaan