Vanaf negen jaar
JEUGDBOEKEN NR. 4, APRIL 2023
Joke van Leeuwen: Dát bedoel ik, zei de zalm
door Jan Van Coillie
9+ - Het wekt
allerminst verbazing dat Joke van Leeuwen gevraagd werd om het kinderboek te
schrijven voor de maand van de filosofie 2023. Haar hele werk wordt immers
gekenmerkt door een filosofische, want eigenzinnige en verwonderde kijk op de
dingen. Het filosofische thema dit jaar is ‘weerloos en waardevol’ en dat neemt
Van Leeuwen dan ook als leidraad voor haar boek.
De meeste ‘personages’ in het
verhaal lijken weerloos, van het pluisje over de zandkorrel en de paardenbloem
tot de straatsteen en de vlieg. Maar ze worden op de een of andere manier toch
bevestigd in hun waarde of ontdekken hoe waardevol ze zijn. De grassprietjes
vatten de kern van het boek op het eind nog eens samen. Vooraleer het pluisje
kwam, vonden ze zichzelf zo weinig waard en het pluisje zelfs nog minder, maar
toen zei het pluisje iets waardoor ze opeens dachten: ‘hé, telkens als ze ons
vertrappen, staan we wél weer snel rechtop en telkens als ze ons kort willen
houden, maken we onszelf tóch weer lang.’ Waardering en weerbaarheid, daar gaat
het om, én het besef van de relativiteit van alles, een besef dat beeldend
vervat zit in de woorden van het pluisje.
Om die rode draad heen spint
Joke van Leeuwen een kluwen van filosofische gedachten, over macht en ergens
vandaan komen, over respect en aandacht geven aan, iemand of iets missen, orde
en wanorde of de relativiteit van mooi of lelijk. Telkens weer zetten die
gedachten de lezer of luisteraar aan het denken of roepen ze vragen of reacties
op. In bijna alle verhalen worden vragen gesteld, vragen waarop de personages
het antwoord meestal schuldig blijven. De ‘menswezens’ komen er vanuit het
standpunt van de dieren en dingen bekaaid af, wat vanzelf reacties oproept,
zoals in de volgende uitspraak van de straatsteen: ‘Mensen denken dat ze overal
de baas over zijn.’ Die mensen kunnen bovendien veel minder goed ruiken dan een
hond of minder goed zien dan een vlieg, die ogen heeft waarmee ze naar alle
kanten tegelijk kan kijken. Tussen de regels door geeft Van Leeuwen ook op haar
typische, lichtvoetige manier, kritiek op menselijke verwezenlijkingen, zoals
de lat, symbool voor de wijsheid ‘meten is weten’, of de ‘slimme telefoon’, die
toch niet zo slim blijkt.
Die prikjes op de mens worden soms ingebed in absurde
situaties, die zijn typisch voor Van Leeuwen. Zo bedenkt een meeuw met een pier
in zijn bek dat dit gratis voedsel veel beter is dan het dure eten dat hij
online bestelt. In een ander verhaal komt de beker van de ‘kampioen
heuvelrollen’ letterlijk ten val. Al even typerend als de absurditeit is de
associatieve opbouw van het verhaal, als een ketting van toevallige
ontmoetingen tussen de wind en het pluisje, het pluisje en de beker, de beker
en de zalm, de zalm en de zandkorrel enzovoort, tot de wind het pluisje weer
ontmoet en de cirkel rond is.
Van Leeuwens lichtvoetigheid steekt ook in de taal vol
woordgrapjes en -spelletjes. De regenworm, die niks weet, wéét tenminste wel
dat hij niks weet ‘én hij wist wel íéts: hij wist dat poepen een heel nuttige
bezigheid was. Daar hoefde hij geen woorden aan vuil te maken.’ Of de vlieg die
zegt niet te weten wat een lelhoningeter is, ‘al sla je me dood.’
En dan is er nog de
interactie tussen tekst en tekeningen die zo typerend is voor het werk van het
dubbeltalent Van Leeuwen. Meermaals laat ze de kijker anders kijken naar de
dingen, bijvoorbeeld door die uit te vergroten. Zo krijgt een vezeltje wol
schubben, zien zandkorrels eruit als stenen en past een uitvergrote vlieg niet
op de bladzijden.
Sommige gesprekken of redeneringen klinken behoorlijk abstract: ‘Als ik
geplukt zou worden,’ zei de paardenbloem, ‘dan werd het zichtbare van mij
weggehaald zonder te denken aan het onzichtbare dat ik ook ben.’ Maar het is
net dat soort gesprekken dat een dubbel publiek van kinderen en volwassenen kan
aanspreken. Daardoor schaart het boek zich in een traditie van klassiekers als De kleine prins of De jongen, de mol, de vos en het paard.
Joke van Leeuwen: Dát bedoel ik,
zei de zalm, Querido, Amsterdam 2023, 92 p. : ill. ISBN 9789045128450.
Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan