Adolescenten

JEUGDBOEKEN NR. 8, OKTOBER 2023

Lies Van Gasse, Laurens Ham (sam.): Woorden temmen. Toon de stad

door Frauke Pauwels

15+ - Het plezier door een stad te struinen en nieuwe dingen te ontdekken is velen bekend: een onverwacht hofje, een verrassende gevel, pleinen vol mensen. Ook bloemlezingen kunnen zo een plek zijn; ze laten je toe thuis te komen bij wat vertrouwd is en stil te staan bij het nieuwe. In Toon de stad nodigen samenstellers Lies Van Gasse en Laurens Ham beginnende én meer ervaren poëzielezers uit in hun imaginaire stad, waar een selectie van 34 gedichten voor een prikkelende waaier aan indrukken zorgt. De verfrissende reeks woorden temmen is daarmee aan de derde bundel toe. Het uitgangspunt blijft hetzelfde: twee dichters of andere poëziekenners leggen een selectie gedichten onder de caleidoscoop. Via denk-, doe- en schrijfopdrachten verlagen ze de drempel en belichten ze de veelzijdigheid en gelaagdheid van de gekozen poëzie.  

Nieuw in deze bundel is de bijzondere aandacht voor het auditieve en visuele – wellicht onder invloed van de samenstellers: Ham getuigde met zijn onderzoek rond protestliederen en ‘Kinderen voor Kinderen’ al van interesse in muziek, Van Gasse staat bekend om haar ‘graphic poems’, waarin ze tekst en beeld verenigt. Naast ‘lees’, ‘denk’, ‘doe’, ‘schrijf’ of ‘weet’ roept elk gedicht nu ook op te kijken of luisteren, met tips voor passende muziek, voorgelezen poëzie, kortfilms, kunstwerken enz. De doorgedreven aandacht voor het stilistische sluit daar goed bij aan en nodigt lezers uit om aandachtig te lezen, luisteren en kijken hoe alle aspecten van het gedicht een rol spelen: opbouw, regelafbreking, leestekens, klanken, woorden, rijm… Fijn ook dat Ham en Van Gasse op meerdere momenten wijzen op het mogelijk andere referentiekader en taalgevoel van Vlamingen en Nederlanders, wat zeker bij poëzie tot andere ervaringen kan leiden.
 
Het thema van de stad wordt losjes ingevuld: ‘de stad’ leidt de selectie veeleer als een plek waar heel wat mensen, huizen, indrukken en transportvormen samenkomen dan als een specifieke vorm van ruimtelijkheid en samenleven. Pas in het vijfde gedicht, ‘Ik wil’ van Eva Cox, verzucht de lyrische ik aan het begin van een stroom wensen: ‘ik wil // een stad voor mijn verjaardag’. In heel wat gedichten ligt het verband met ‘stad’ of ‘stedelijkheid’ minder voor de hand, en het wordt ook niet altijd uitgewerkt in de begeleidende commentaren. Op sommige momenten krijg je dan ook het gevoel dat de samenstellers meer begaan zijn met zintuiglijkheid als overkoepelend concept, een thema waarover ze het in hun inleidende tweegesprek overigens wel uitvoerig hebben. Die zintuiglijkheid is volgens hen bij uitstek aan het werk in poëzie, wat ze overtuigend illustreren. Zo nodigen ze lezers uit Eva Gerlachs gedicht ‘Geen seconde later. Waar, in die stad altijd.’ te beleven als een walsje, vragen ze naar aanleiding van ‘Met wanorde viel het water door de bloemen’ (J.V. Neylen) om rond te kijken met een deels afgeplakte zonnebril, of wijzen ze op het tactiele in de verzen van Paul Snoeks ‘Totem’: ‘Kun jij een verzameling aanleggen van voorwerpen die op elkaar lijken als je er niet naar kijkt, maar ze aanraakt?’
 
Meer dan het criterium voor de selectie is ‘de stad’ het vertrekpunt voor een vrije verkenning van de verzamelde gedichten, een uitnodiging ‘om op je eigen manier verdwaald te raken’. In plaats van paginanummers kregen elk gedicht en de daarbij aansluitende pagina’s een adres in de fictieve stad, vaak met een knipoog naar de inhoud van het gedicht in kwestie. Dat stimuleert weliswaar het flaneren, maar is niet erg handig in gebruik. Wie via de index gericht op zoek wil naar bepaalde begrippen, zoals ‘klankovereenkomst’, ‘parataxis’ of ‘ecopoëzie’ moet geduldig bladeren op zoek naar het juiste adres. De openvouwbare kaart brengt in een overzichtstekening losse illustraties samen tot een geheel, en nodigt lezers uit van beeld naar tekst te gaan – leuk, maar veel tussenstappen om uiteindelijk bij de poëzie te geraken. Waar de chronologie van uren in de eerste bundel van woorden temmen nog voor een doorzoekbaar geheel zorgde, ging dat in de volgende helaas verloren.
 
Een andere uitdaging ligt in de aanspreking van de lezers. Lies (Van Gasse) en Laurens (Ham) zijn, net als Kila en Babsie in de eerste Woorden temmen, duidelijk aanwezig als lezers en belevers van de poëzie, met ruimte voor verschillen in opvatting of ervaring – een prettige rechtzetting van de directieve manier waarop sommige mensen ooit poëzie leerden lezen. Lies’ en Laurens’ aanwezigheid wordt versterkt doordat ze nu en dan als denkende of sprekende ‘stripfiguren’ zijn afgebeeld bij de teksten. Helaas is de verwoording van hun begeleidende commentaar soms wat houterig. Deels lijkt dat toe te schrijven aan het brede beoogde publiek. Een twaalfjarige beginnende poëzielezer benader je anders dan een dertigjarige die vertrouwd is met gedichten maar op zoek wil naar nieuwe namen, nog ongekende teksten of verrassende lezingen. ‘Kun jij sociale media als een vorm van gecontroleerde crowdsurfing inzetten?’ en de daaropvolgende toelichting van de opdracht waarbij je ‘de reacties monitor[t]’ en ook ‘andere profielen op informatie over het thema scan[t]’ is voor menig lezer wellicht niet erg helder, laat staan uitnodigend. Voor sterke lezers bieden de begeleidende commentaren, opdrachten en lees-, kijk- en luistertips echter bovenal een wervelende uitnodiging om te lezen en te blijven lezen.
 
Hier en daar zou de bundel baat hebben bij een strakkere regie – qua ruimtelijke ordening lijkt deze imaginaire stad eerder de Vlaamse weg te zijn ingeslagen dan de meer gereguleerde Nederlandse. Dat neemt niet weg dat ook deze Woorden temmen vraagt om meermaals uit de boekenkast te worden gevist – of in de tas gestopt, om tijdens het wachten op trein, tram of bus even door de stad te slenteren.
 
Lies Van Gasse en Laurens Ham: Woorden temmen. Toon de stad met Lies van Gasse en Laurens Ham, Grange Fontaine, 2023, 240 p. : ill. ISBN 9789082139594

deze pagina printen of opslaan