Adolescenten

JEUGDBOEKEN NR. 10, DECEMBER 2022

Zoulfa Katouh: Zolang de citroenbomen bloeien

door Marlies van Breda

15+ - Aangespoord door het succes van de Arabische Lente-opstanden in de omringende landen riepen demonstranten in Syrië begin 2011 op tot politieke hervormingen die zouden kunnen leiden tot meer burgerrechten en het einde van de overheersing van de Ba’aht-partij. Hoewel president Assad een referendum aankondigde en de noodtoestand die al bijna vijftig jaar van kracht was, werd opgeheven, gingen de betogingen door. Om het verzet te breken trok het Syrische leger met tanks en pantservoertuigen de steden Daraa en Homs binnen. Wijken werden geïsoleerd van de buitenwereld, voedsel werd geconfisqueerd en de drinkwater- en elektriciteitstoevoer werd afgesloten. Bovendien werden burgerdoelen beschoten, waardoor veel inwoners om het leven kwamen of hun huis kwijtraakten. De belegerde stad Homs is het decor voor Zolang de citroenbomen bloeien, de met lovende kritieken ontvangen debuutroman van Zoulfa Katouh, waarin een beeld gegeven wordt van het dagelijks leven in een stad die onder vuur ligt.  

Tijdens een van de eerste protestmarsen worden de broer en de vader van Salama, een 18-jarige studente farmacie, gearresteerd. Zonder enig proces belanden zij in de gevangenis, waar haar vader overlijdt. Als enige weken later haar moeder tijdens een bombardement sterft en haar ouderlijk huis verwoest wordt, vindt Salama onderdak bij haar zwangere schoonzusje Layla, die naar Duitsland wil vluchten. Vanwege haar werk als vrijwilliger in het ziekenhuis, waar onophoudelijk slachtoffers van aanslagen binnengebracht worden, kan Salama zich er niet toe zetten om haar vaderland te verlaten. Zij voelt zich echter schuldig, omdat zij haar broer beloofd heeft ervoor te zorgen dat Layla veilig is.
 
Khawf, de verpersoonlijking van haar angsten, houdt haar ‘s nachts wakker door haar de verschrikkingen telkens opnieuw te laten beleven. Hij spoort haar aan te vluchten, opdat Layla’s baby in veiligheid geboren kan worden. Uiteindelijk geeft zij toe en besluit Am te benaderen, die haar bij hun vlucht zou kunnen helpen. De prijs is echter hoog: Salama chanteert Am als zijn dochtertje medische hulp nodig heeft, wat haar schuldgevoel vergroot.
 
Op een dag ontmoet zij Kenan, wiens gewonde zusje na een spoedoperatie hoge koorts heeft en steeds zwakker wordt. Salama gaat met hem mee naar hun flat en behandelt het meisje. Als zij door de aanhoudende gevechten niet naar haar eigen huis kan terugkeren, blijft zij bij hen en ontdekt dat Kenan de jongen is die haar op de dag dat haar moeder stierf als huwelijkskandidaat een kennismakingsbezoek zou brengen.  
 
Kenan wil niet uit Syrië vertrekken, omdat hij het belangrijk vindt om de wereld via youtube-filmpjes op de hoogte te brengen van wat er in zijn land gebeurt. Salama spoort hem aan opnamen in het ziekenhuis te maken, waardoor hun relatie sterker wordt en Salama durft te dromen over een ‘misschienleven’. Als de gevechten heviger worden, haalt ze hem over om toch te vluchten en vraagt hem om samen met zijn broer en zusje tot de dag van hun vertrek bij Layla en haar te komen wonen. Dan blijkt pas hoe groot Salama’s eigen trauma is en waardoor dat veroorzaakt werd.
 
Een bombardement op het ziekenhuis waarbij vooral couveusebaby’s de dood vinden, sterkt Salama in haar besluit te vluchten. Enkele dagen na de aanval ontvluchten zij de stad. Na een lange reis bereiken zij de Middellandse Zee waar een gammele vissersboot klaar ligt om hen in veiligheid te brengen. Tijdens de overtocht steekt een storm op en zinkt de boot. Na meer dan een dag in het koude water ziet Salama een fel licht en vraag ze zich af: ‘Ben ik dood?’
 
De epiloog beschrijft kort hoe Salama en Kenan drie jaar later hun leven weer opgepakt hebben in Canada. Op het balkon van hun flat groeit een citroenboompje als symbool voor de kracht en de schoonheid van Syrië en als teken van hoop op een betere toekomst voor hun vaderland.  
 
Hoewel Zoulfa Katouh niet in Syrië opgegroeid is, voelt zij zich verbonden met het geboorteland van haar ouders. Tot 2011 bracht zij haar zomervakanties in Syrië door, waardoor zij een authentieke sfeer weet op te roepen: haar jeugdherinneringen vormen de basis voor de scenes waarin de schoonheid van het land beschreven wordt. Daartegenover staan de scenes waarin de lezer deelgenoot gemaakt wordt van de harde werkelijkheid: de bombardementen, de aanvallen door scherpschutters en het geweld jegens burgers.
 
Dit contrast wordt ook duidelijk in het taalgebruik. Terwijl de herinneringen aan het leven van voor de opstand lyrisch verwoord worden, beschrijft zij de verschrikkingen van de oorlog in korte, staccato zinnen. Daar het leestempo hierdoor bepaald wordt, ervaart de lezer in deze scenes de continue dreiging waaraan de inwoners blootgesteld zijn. Helaas vervalt de schrijfster in clichés als zij de romance tussen Salama en Kenan beschrijft. Trillende knieën en stokkende adem wanneer de geliefde in de buurt is, het fluisteren van elkaars naam, vonken die overspringen… Het zijn scenes die ook in andere romantische verhalen voor jongeren veelvuldig gebruikt worden, maar die in Zolang de citroenbomen bloeien afleiden van de belangrijke thema’s van het verhaal: de meedogenloosheid van de strijd voor vrijheid en de moed die nodig is om te vechten voor je idealen.
 
Andere conflicten hebben in het afgelopen decennium de aandacht van de internationale gemeenschap getrokken. Toch wordt in Syrië de strijd tussen het regeringsleger en de rebellen nog steeds gevoerd. Over de oorlogshandelingen is op het Internet genoeg te vinden, maar over de gevolgen voor de burgerbevolking die onder deze omstandigheden moet leven, wordt nauwelijks geschreven. Met de beschrijving van de trauma’s en morele dilemma’s van overlevenden van de wreedheden maakt Zoulfa Katouh in Zolang de citroenbomen bloeien de emotionele impact van de oorlog invoelbaar. Hoewel geschreven met een jongerenpubliek voor ogen, is deze debuutroman een belangrijke eyeopener voor iedereen – ongeacht de leeftijd.
 
Zoulfa Katouh: Zolang de citroenbomen bloeien, Blossom Books, Utrecht 2022, 391 p. ISBN 9789463493253. Vertaling van As long as the lemon trees grow door Merel Leene. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan