Vanaf zes jaar

JEUGDBOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2021

Chrudoš Valoušek: Spreekwoorden mix

door Sofie Brants

8+ - Chrudoš Valoušeks Spreekwoorden mix werd al in 2008 voor het eerst uitgegeven in Tsjechië en mocht in 2010 het erediploma van ‘mooiste boek ter wereld’ in ontvangst nemen op de boekenbeurs van Leipzig. Het is nog maar het tweede boek van Valoušek dat naar het Nederlands vertaald werd. Het eerste, De pittige pruim die een pop werd (met een tekst van Vojtěch Mašek) was meteen goed voor een Zilveren Griffel in 2019. Wie in Spreekwoorden mix simpelweg een overzicht verwacht van bekende Nederlandse spreekwoorden is eraan voor de moeite. Valoušeks naam werd dan wel uit de Nederlandse titel weggelaten, de inhoud maakt al snel duidelijk dat het om de auteur zijn eigenzinnige interpretatie van allerlei spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen gaat.  

De lezer gaat op ontdekkingsreis langs zowel klassieke (‘De appel valt niet ver van de boom’) als moderne (‘Als je niet tegen de hitte kan, ga dan uit de keuken’) spreekwoorden. Hier en daar parafraseert Valoušek een gekend spreekwoord (‘Kijk een gegeven varken niet naar het vet’) of introduceert hij een uit het leven gegrepen wijsheid (‘Repareer je wagen voor je wielen de benen nemen’). De aloude spreuk ‘Haast je langzaam’ wordt geregeld herhaald, afwisselend met spreekwoorden die de auteur baseerde op interpretaties van eigen ervaringen (‘Er zijn kruispunten waar zelfs de stoplichten vandaan vluchten’). Het verkeer, de daarmee gepaard gaande chaos en zelfs de dood als gevolg komen vaak terug in het boek. Daardoor voelen enkele passages aan als een beknopt lesje in verkeersveiligheid.
 
Valoušeks speelse interpretatie van taal heeft meestervertaler Edgar de Bruin eerder als een uitdaging dan een obstakel opgevat, zonder daarbij de identiteit van het boek uit het oog te verliezen. Hoewel heel wat anderstalige spreekwoorden een Nederlands equivalent hebben, is de moeilijkheid in de vertaling van dit boek de tekst blijvend hand in hand te laten gaan met de (vaak) letterlijke illustraties. Vermoedelijk werden hierdoor enkele spreekwoorden en hun beelden volledig weggelaten. Letterlijke vertalingen van spreekwoorden als ‘Een kus zonder snor is als een biefstuk zonder mosterd’ en ‘De derde tong is sneller dan een vogel’ zijn hier niet bekend in die vorm, maar werden overgenomen zodat de illustratie wel kon behouden worden. Soms kiest De Bruin dan weer voor een volledig aangepaste versie: dat grootmoeders gelukkiger zijn in de lente (naar een klassiek Tsjechisch liedje) wordt ‘Als de lente komt, dansen alle opoes in het rond’.
 
Bij elk spreekwoord horen graffiti-achtige kunstwerkjes die regelrecht uit een popart-expositie lijken te komen. Valoušek, van opleiding grafisch ontwerper, maakt gebruik van linosnedes die zorgen voor een abstracte en hoekige stijl. Zwarte contouren contrasteert hij met felle kleurvlakken die in beweging worden gezet door zwarte lijnen. Gezichten die ondersteboven op lichamen plakken en dieren met menselijke eigenschappen tonen aan dat hij de absurditeit in zijn tekeningen niet schuwt. Kenmerkend aan de stijl van de illustrator is dat hij woorden gebruikt om zijn beelden kracht bij te zetten. Dit draagt bij aan het humoristische aspect van het boek, maar heeft evengoed een informatieve waarde. Zo wordt het spreekwoord ‘Oude liefde roest niet’ afgebeeld als een oud koppel en een mes met het bijschrift ‘roestvrij staal’.
 
Sommige spreekwoorden worden letterlijk uitgebeeld, anderen vergen wat denkwerk van de kijker. Het is duidelijk de bedoeling van de illustrator om de lezer te laten nadenken over de boodschap achter de spreuken. Opvallend is de stelling ‘Dit is geen kunst, dit is een WC’. Valoušek verwijst hier naar de kunstenaar Marcel Duchamp die in 1917 zijn publiek deed stilstaan bij het concept van kunst door een urinoir te exposeren. Net als Duchamp lijkt de auteur op bijna dadaïstische wijze het concept ‘spreekwoord’ in vraag te stellen. Zijn zelf-verzonnen spreuk ‘Hier is alles verboden wat verboden zou moeten zijn’ met mensen met hoofden als camera’s geven een glimp weer van het anarchisme in zijn werk.  
 
Spreekwoorden gaan zo ver terug in de tijd dat hun herkomst in vele gevallen vaag is. In de loop der jaren werden ze bovendien veelal mondeling overgeleverd waardoor we nu niet zelden met verbasteringen te maken hebben. Zonder de eigenlijke betekeniskern te betwisten is hun normatieve aard net wél voor interpretatie vatbaar. Dat beseft de auteur van dit boek maar al te goed door hun veelzijdige karakter te belichamen en zijn lezers uit te nodigen hetzelfde te doen.  
 
Chrudoš Valoušek: Spreekwoorden mix, Boycott, Amsterdam 2020, 40 p. : ill. Vertaling van Chrudošův mix přísloví door Edgar de Bruin. ISBN 9789492986269 

deze pagina printen of opslaan