Reizen door literair erfgoed
Onder het kopje ‘Culturele
omwegen’ vertelt Saskia de Bodt in de inleiding van Springlevend over de
reis van een echtpaar Nederlandse kunsthistorici met hun dochtertje -- dat op
professioneel vlak in hun voetsporen zou volgen (!) -- door het Lake District
en over hun bezoek aan Hill Top, ooit de woonst van Beatrix Potter (1866-1943).
Het Lake District is dan ook de plek bij uitstek voor cultuur minnende
wandelaars. ‘Uit nieuwsgierigheid gingen we op zoek naar de wortels van een
aantal klassieke boeken en hun hoofdpersonen en keken we wat daar nog van over
is. […] Hoe is zo’n klassiek boek in de loop der jaren veranderd en waar is het
publiek mee aan de haal gegaan?’
Dat zijn vragen die Saskia de Bodt en haar co-auteurs in Springlevend
stellen aan de hand van twaalf, meestal erg bekende verhalen. Hoe werd het
verhaal geconcipieerd, hoe zag de eerste druk er uit en hoe is dat in de
volgende edities geëvolueerd? Wat betekenen klassieke boeken uit de 19de
en eerste helft 20ste eeuw voor latere generaties en voor lezers van
nu? Of misschien hoeven het niet eens lezers te zijn, want dat gebeurt nu
eenmaal vaak met klassiekers: personages of attributen uit het boek gaan een
eigen leven leiden als gadget, of toeristische trekpleister naast en
soms grotendeels los van het oorspronkelijke verhaal. Denk bijvoorbeeld aan de
merchandising rond verhaalfiguren als de kleine zeemeermin, Pinokkio of Max und
Moritz.
Belangrijk
hierbij – en het stokpaardje van deze kunsthistorica, zie bijvoorbeeld haar
boek De
verbeelders. Nederlandse boekillustratie in de twintigste eeuw --
is hoe een verhaal in beelden wordt doorgegeven. Mogelijk denk je daarbij
meteen aan geïllustreerde kinderboeken, maar verhalen die we nu als kinderboek
kennen, waren dat in oorsprong niet. Het zal misschien verbazen, maar Bambi,
welbekend van de Disney-verfilming, was oorspronkelijk (1922) een boek voor
volwassenen van de Oostenrijkse schrijver Felix Salten. Het speelde zich af in
de jaren dat het antisemitisme weer oplaaide en de boodschap van Bambi zat
in de toenmalige politiek verankerd. De kleine zeemeermin (1837) van
Hans Christian Andersen, ook alom bekend via de Disney-film, is nog een
voorbeeld van een verhaal dat oorspronkelijk helemaal paste in het 19de-eeuwse
christelijke gedachtegoed, maar geëvolueerd is tot een zoet kinderverhaal. De
twaalf boeken die in Springlevend aan bod komen, hadden in oorsprong een
missie, ze waren ‘een afspiegeling van de sociale en politieke idealen’ van hun
makers. Ze werden dan ook geschreven in bewogen tijden, oorlog, nationalisme en
sociale misstanden spelen er een rol in.
Insteek van elk van de
hoofdstukken is het cultuurtoerisme. Het werk van Beatrix Potter en de
uitbating van Hill Top door de National Trust is daar wellicht het bekendste
voorbeeld van. Potter gebruikte de omgeving van Hill Top als inspiratie voor
haar prenten, haar tekeningen van de Britse countryside zijn zeer precies en
het is die herkenning die de immense toeristenstroom naar het Lake District
verklaart: je kunt je er even in de feel-good wereld van Peter Rabbit en
Jemima Puddle-Duck wanen, je wordt er op het gaatje in de vloer gewezen
waardoor Samuel Whiskers wegglipt en de haard waar de poezen uit The
Roly-Poly-Pudding zitten, is dezelfde als die in Hill Top. Potter was een
zakenvrouw, entertainde zelf op kleine schaal bezoekers aan haar huis en hield
ook de merchandising van haar figuren strak in handen. Maar het massatoerisme
van vandaag, de vele bewerkingen van haar boeken met karakters die ver afstaan
van de minutieus uitgewerkte oorspronkelijke creaties, staan in schril contrast
met Potters intenties.
Het verhaal rond Collodi’s Pinokkio laat uitstekend zien
hoe de portee van het verhaal en de evolutie in de illustraties samen
evolueerden. Collodi was politiek en sociaal bewogen en je kunt Pinokkio als
een politieke satire op het toenmalige Italië zien. Pinokkio was een gemeen
kereltje, ‘slecht, slap van geest en ondoordacht’ en belangrijk is dat Collodi
een marionet van hem maakte, een symbool voor politieke touwtrekkerij. Nochtans
schreef Collodi het wat rommelige feuilleton dat Pinokkio aanvankelijk was,
voor een kindertijdschrift. Politieke satire voor kinderen? Jawel, kinderen
waren toentertijd immers bekend met de poppentheaters van de commedia
dell’arte, waarin met grappen en grollen gereageerd werd op de actualiteit. Een
erg toegewijd schrijver was Collodi echter niet en hij schreef het verhaal in
de eerste plaats voor het geld: ‘Ik stuur je dit kindergedoe, ga je gang ermee
[…]’.
In de
evolutie van de oorspronkelijke illustraties (1883) van Enrico Mazzanti tot het
ondeugende ventje dat Pinokkio in 1940 bij Disney wordt, zie je twee duidelijke
stromen: ofwel blijft hij een houten pop, ofwel wordt hij een echt jongetje.
Met de verschillen in afbeelding zie je ook de verschillen in de overlevering
van het verhaal: de houten, scharnierende pop is een stuk gemener dan de kleine
ondeugd, die uiteindelijk een voorbeeldig, innemend manneke wordt. Er zijn ook
opmerkelijke artistieke interpretaties verschenen en het aandeel illustraties
bij dit hoofdstuk is dan ook indrukwekkend. In de vroege 20ste eeuw
zie je in het Pinokkio-beeld invloeden van de art-nouveau, en kunstenaars als
Roland Topor en William D. Kuik maakten beelden die hoog scoren op de
kunstmarkten. Pinokkio was en is in Italië ook een filmheld. Elke regisseur
legt zijn eigen accenten, van de wat anarchistische prent van Luigi Comencini uit
de jaren 1970 tot de film over extreme armoede op het Italiaanse platteland van
Matteo Garrone uit 2019.
Het mag dan zo zijn dat de sociaalkritische ondertoon en de
historische context langzaamaan wegebden uit de latere interpretaties, maar
satire is de figuur van Pinokkio nog altijd in de cartoons van de Washington
Post, waarop een leugenachtige Donald Trump met een lange Pinokkio-neus te
zien is.
Twaalf
klassieke boeken worden gedetailleerd in hun evolutie onderzocht. Behalve de
bovengenoemde passeren nog Mon village (1913)
van de Elzasser illustrator Oncle Hansi, Heidi (1880) van
Johanna Spyri, Ferdinand de Stier (1936) van Munro
Leaf, Huckleberry Finn (1884) van Mark
Twain, Het Kleine Huis in het Grote Bos (1932)
van Laura Ingalls Wilder, Nils Holgersson (1906)
van Selma Lagerlöf en tot slot De Moemins (1945)
van Tove Jansson.
Saskia de Bodt schreef de inleiding en de epiloog en nam zeven boeken voor
haar rekening, haar co-auteurs Fia Dieteren, Henk van der Liet, Anna Koldeweij
en Annemiek Overbeek tekenden voor de overige vijf. Springlevend biedt
stevige lectuur, want de auteurs verwerkten bijzonder veel bio- en
bibliografische informatie en ze situeren de boeken en hun bewerkingen telkens
tegen hun cultuurhistorische achtergrond. Elk hoofdstuk zit werkelijk bomvol
informatie, waar lezers met een meer dan doorsnee literaire belangstelling
zullen van smullen. Maar niet alleen zij, de verhalende stijl zorgt voor
boeiende wandelingen door de oeuvres, waar een royale mix van herkenning en
verrassing veel geïnteresseerde lezers aangenaam geboeid zal houden. Elk
hoofdstuk sluit af met een cultuurtoeristisch kaartje met daarop een aantal
reisdoelen om de literaire erfenis zelf te gaan beleven. Deze weloverwogen
opzet maakt van Springlevend een boek dat zowel professionele lezers als
een ruim publiek kan aanspreken.
In het Huis van het boek in Den Haag
loopt van 22 maart tot 1 september 2024 Het echte verhaal?, een
tentoonstelling gebaseerd op Springlevend. Aanleiding was onder
meer de commotie over de keuze voor de zwarte actrice Halle Bailey in Disney’s live-action
remake van De kleine zeemeermin en de gecontesteerde tekstwijzigingen in
de boeken van Roald Dahl. Het museum wil met deze tentoonstelling context
verschaffen en een gesprek op gang brengen:
‘Teksten en beelden veranderen
in de loop van de tijd: iedere generatie past de personages en de verhalen aan.
Of eigent zich de verhalen toe. Is dat erg? Of is het een bewijs van de kracht
van deze verhalen?’
Saskia de Bodt e.a.: Springlevend.
Hoe klassieke boeken van betekenis veranderen, Hoogland & Van Klaveren, Hoorn
2023, 253 p. : ill. ISBN: 9789089674203. Distributie Pelckmans Uitgevers
© 2024 | MappaLibri