In de nagelaten documenten van gelauwerd dichteres Hanny
Michaelis (1922-2007) werden tal van schriften met persoonlijke notities
ontdekt. Een eerste selectie van de dagboekaantekeningen verscheen onder de
titel Lenteloos voorjaar. Oorlogsdagboek 1940-1942 (2016) en
bevatte gedachten en overpeinzingen van een schoolmeisje op het befaamde
Vossius-gymnasium in Amsterdam. Daar kreeg ze les van toen al beroemde
literatoren en historici als D.A.M. Binnendijk en Jacques Presser. Eerste
verliefdheden, bekommernissen van vriendinnen, maar ook de groeiende
oorlogsdreiging komen aan bod. Michaelis, van joodse afkomst, ondervond met
haar ouders steeds meer de druk van het naziregime. Uiteindelijk zouden ze
apart van elkaar onderduiken. Haar ouders kwamen om in Sobibor, Hanny zelf
overleefde. Trouwens, pas drie jaar na de oorlog kreeg Hanny bevestiging van
het overlijden van haar ouders.
Ook in de opvolger De
wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945 is het groeiende
oorlogsgevaar een belangrijk thema. Daarnaast is er veel meer ruimte voor
(zelfgeschreven) gedichten en kritische geluiden over de boeken die Michaelis
leest. Aan het einde van Lenteloos
voorjaar had Michaelis eindexamen gedaan en werd besloten dat het voor haar
eigen veiligheid beter was in dienst te gaan bij een gegoede familie, in dit
geval die van de schrijfster Jeanne van Schaik-Willing. Michaelis doet er het
huishouden, maar komt ook in contact met de gasten. Daar was het immers een
komen en gaan van schrijvers als Nico Donkersloot en Martinus Nijhoff.
Michaelis beschrijft de ontmoetingen open en steekt voorkeuren en aversies niet
onder stoelen of banken. Op Donkersloot wordt ze hevig verliefd; ook haar
verwarrende gevoelens vertrouwt ze toe aan haar dagboek.
Later zal Michaelis onder een
valse naam moeten onderduiken bij christelijke families. Ze heeft er minder
kans om over literatuur en muziek te praten, maar haar dagboek blijft bij
uitstek een plaats om zich te uiten. Ze beschrijft de wereld om haar heen in
detail, en niet zelden van een afstand. Zo bekijkt ze zichzelf ook: kritisch én
met zelfspot. Het maakt de lectuur van haar dagboek een spannend avontuur: niet
alleen wat betreft de dagelijkse ontmoetingen en gebeurtenissen, maar zeker ook
op vlak van taal. Hanny Michaelis hanteert een scherpe pen. Zo beschrijft ze
bijvoorbeeld een geëvacueerde jongeling:
‘Ook zijn gezicht bevat niets
dan lelijks: slecht ingeplante, enigszins uitpuilende spleetogen, waarvan het
ene scheel, het andere van glas is, een benige Jodenneus, een grote vissenmond
met bedorven, vooruitstekende tanden en een wijkende kin.’
Uit alles blijkt het plezier dat ze schept in het schrijven
zelf – dat ze in haar latere leven slechts een paar dichtbundels zal uitgeven,
mag dan ook verbazing wekken.
Haar dagboeken, bezorgd door Nop Maas, bevatten ongeveer
duizend pagina's per deel. Nergens echter worden ze langdradig of saai, in
weerwil van haar eigen vrees. In januari 1942 hoopt ze immers al ‘ik wou dat ik
een dagboek kon bijhouden, zoals mensen in boeken het doen: beknopt en toch een
beeld gevend […] Het is de kunst […] zo geserreerd mogelijk te schrijven. Maar
dat is iets dat ik nooit zal leren.’
Dankzij het knappe, minutieuze
werk van bezorger Nop Maas, die de gevonden schriften liet overtikken, het
geheel voorzag van noodzakelijke voetnoten en tot slot een uitgebreid
personenregister toevoegde, kunnen we nu ook het oorlogsdagboek van een
overlevende schrijver lezen. Eerder gaf Maas met Verst Verleden (Van Oorschot, 2002) al een boek uit met gesprekken
die hij met Hanny Michaelis voerde over haar oorlogsherinneringen. Het
uitverkochte Verst Verleden fungeert
met het verschijnen van deze beklemmende dagboeken als een opmaat. Want naast
de persoonlijke documenten van tijdgenoten als Anne Frank en Etty Hillesum is De wereld waar ik buiten sta een
noodzakelijk werk dat iedereen met interesse voor literatuur dient te lezen.
Hanny
Michaelis: De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945, Van
Oorschot, Amsterdam 2017, 1060 p., ISBN 9789028261815. Distributie Elkedag
Boeken
© 2023 | MappaLibri