In Charlotte
Salomon. Berlijn als inspiratie gaat kunsthistorica en journaliste Katja
Reichenfeld dieper in op de achtergronden van Salomons magnum opus, Leven? Of Theater? Charlotte Salomon
(1917-1943) was een veelbelovende joodse kunstenares die opgroeide in Berlijn,
waar ze naar de kunstacademie ging. Net als veel van haar familieleden werd ook
Charlotte uiteindelijk door de nazi’s vermoord; ze stierf in 1943 in Auschwitz.
Haar beroemdste levenswerk schilderde ze echter in Zuid-Frankrijk, waar ze naar
toe gestuurd was in een poging haar leven te redden. Ze gaf Leven? Of Theater? kort voor haar dood
in bewaring bij een vriendin aldaar.
Katja Reichenfeld werkte jarenlang in het Joods Historisch
Museum (JHM) in Amsterdam. Ze had er de collectie met werken van Charlotte
Salomon onder haar hoede. Nu, in het licht van de hernieuwde aandacht voor het
werk van Salomon – naast een tentoonstelling met haar werk in het JHM en de
heruitgave van haar levenswerk – vindt Reichenfeld terecht dat naast de
uitgebreide aandacht voor haar biografie, er ook ruimte moet zijn voor de
interpretatie van haar werk. Want inderdaad, hoe boeiend biografieën als die
van wetenschapster Mary Lowenthal Felstiner (To Paint her Life: Charlotte Salomon in the Nazi Era, 1997) of die
van gelauwerd auteur David Foenkinos (Charlotte)
ook mogen zijn, een analytische beschouwing van haar werk ontbrak tot nog toe.
Reichenfeld betoogt
in haar werk dat het tragische leven van Charlotte – moeder, tante en zus
pleegden zelfmoord; haar eigen leven werd steeds meer ingeperkt, en ten slotte
beëindigd door het Duitse fascistische regime – steeds de waarde van haar
kunstwerk overschaduwde. Vanaf de eerste tentoonstellingen van Leven? Of Theater? in 1961 leek er meer
aandacht te zijn voor haar levensverhaal dan voor de kwaliteit van de
schilderijen. En dat Salomons gouaches wel degelijk de moeite waard zijn op
zichzelf wordt ten overvloede bewezen door dit boek.
Na een kort voorwoord volgen
drie hoofdstukken: over Berlijn en de culturele opportuniteiten die de stad
leverde (voor en na 1933); over het al eerder aangehaalde autobiografische
beeldverhaal Leven? Of Theater? en
tenslotte een over haar inspirator en grote vriend, de zangpedagoog Alfred
Wolfsohn (1896-1962).
In kort, nauwkeurig bestek schetst Reichenfeld een beeld
van het vooroorlogse Berlijn. Dat gaat van de musea en de kunstgalerijen tot de
kleurrijke figuren waar haar stiefmoeder, de beroemde zangeres Paula Lindberg
mee in contact kwam (Albert Schweitzer, Paul Hindemith en vele anderen). Ook
geeft ze aan hoe Salomon steeds meer beperkt wordt in de scholing die ze kan kiezen
en de kunst waarmee ze in contact kan komen.
Het tweede hoofdstuk vormt
ongetwijfeld de kern van het mooi uitgegeven en geïllustreerde boek. Daarin
beschrijft Reichenfeld vorm en inhoud van Leven?
Of Theater? Ze kadert het werk in zijn tijd; net als Salomon voelden
kunstenaars als Oskar Laske en Heinrich Mann de behoefte om hun leven in beeld
vast te leggen, als tegengewicht voor de vernietiging die ze om zich heen
zagen. Salomon verstaat de kunst echter om haar personages een ziel te geven;
ze doorziet de mensen om zich heen en maakt dat via rake observeringen of
scherpe dialogen duidelijk.
De ruim zevenhonderd pagina’s expressionistisch
geschilderde afbeeldingen waren door dezelfde uitgeverij (Cossee) al eerder
uitgegeven, voorzien van een begeleidende tekst van Judith Herzberg. Nu echter
maakt Reichenfeld een analyse van kleuren en ritmiek en wijst bovendien op het
belang van muziekcitaten en de opkomst van de film voor het werk van Charlotte
Salomon. Ook wijst ze op invloeden van auteurs als Brecht en Goethe. Dat doet
ze op een zeer lezenswaardige manier. Nergens wordt ze te technisch of
specialistisch. Het kleine boekje vormt een mooie aanvulling op het reeds
bestaande werk over Charlotte Salomon. Achterin nam Reichenfeld nog een
notenapparaat en leessuggesties over het onderwerp op.
Katja Reichenfeld: Charlotte Salomon. Berlijn als inspiratie,
Cossee, Amsterdam 2017, 160 p. ISBN 9789059367562. Distributie Pelckmans
Uitgevers
© 2023 | MappaLibri