Het is een trend binnen de literatuur over de Tweede
Wereldoorlog en de Holocaust: met het verdwijnen van de laatste slachtoffers,
winnen de uitgaven die een andere insteek dan getuigenissen of traditionele
geschiedschrijving hebben, aan belang. De klemtoon komt langzaam maar zeker te
liggen op de nog steeds tastbare (im)materiële gevolgen van de Holocaust. Zo verscheen een aantal jaar geleden De grote boekenroof van de Zweedse
journalist Anders Rydell, die het had over de stelselmatige roof door de nazi’s
van Joodse bibliotheken: een onderbelicht aspect van de oorlog, en eentje waar
men op enkele uitzonderingen na, nog niet de moeite voor genomen heeft om in
kaart te brengen.
Archeoloog Ivar Schute vertelt in het zopas verschenen In de schaduw van een nachtvlinder over
het werk dat hij de jongste tien jaar verrichtte: oorlogsarcheologie in de
kampen uit de Tweede Wereldoorlog. Hij bouwt zijn boek op van west naar oost,
van de doorgangskampen in Nederland, over de concentratiekampen in Duitsland
tot de vernietigingskampen in Polen. Het is een erg persoonlijk boek geworden,
waarin Schute een historisch overzicht, zijn persoonlijk relaas, een
beargumentering van het belang van archeologisch onderzoek én commentaar door
elkaar laat lopen. Schute wijst de lezer op vele verbazende ontdekkingen:
veelal zijn de plaatsen waar de kampen herdacht worden, zeer onvolledig
afgebakend, wonen er gezinnen in wat eens de woningen van kampcommandanten
waren, of zijn voormalige kampterreinen voor nieuwe doeleinden in gebruik
genomen.
In de schaduw van een nachtvlinder is dan ook op meerdere plaatsen
een pleidooi om de oorlogsarcheologie ernstiger te nemen, en om archeologen te
betrekken in bestemmingsplannen van voormalige kampplaatsen. Schute wijst op de
gebrekkige wettelijke bescherming van vele sites, de verstoring van massagraven
door ondoordachte archeologie of de vernietiging van sporen door de bouw van
nieuwe monumenten. Op sommige momenten frustreert Schute hiermee de lezer een
beetje, omdat hijzelf geen concrete verbeteringen voorstelt. Natuurlijk, dat is
zijn taak als oorlogsarcheoloog ook niet, maar het opwerpen van kritiek en het
stellen van onbeantwoorde vragen kenmerkt eerder fictieliteratuur. In een
non-fictiewerk leidt het tot een spanningsopbouw bij de lezer die nergens
opgelost wordt en die de lezer ook niet zelfstandig kán oplossen. Schute lijkt
te verwachten dat zijn publiek al een mening gevormd heeft omtrent het belang
van oorlogsarcheologie en expliciteert zijn argumenten onvoldoende wanneer hij
schrijft dat hij het oneens is met bepaalde beleidsbeslissingen. Ook in de
bibliografie blijkt Schute soms onvolledig: in hoofdstuk 24 heeft hij het
duidelijk over het in januari 2020 gepubliceerde fotoboek Fotos aus Sobibor (uitgegeven door Bildungswerk Stanisław
Hantz). In verschillende landen haalde de publicatie van het boek het
tv-journaal. Toch vermeldt Schute nergens de exacte referenties van deze
uitgave. Merkwaardig.
Aan de andere kant slaagt Schute er wél in de lezer aan te
zetten om te denken over wat er met restanten van het oorlogsverleden moet
gebeuren, of om de verdiensten van de oorlogsarcheologie voor iedereen
duidelijk te maken. Zo ontdekte hij en zijn collega’s in Sobibor relatief veel
alledaagse gebruiksvoorwerpen van Nederlandse Joden, en niet van Poolse Joden.
Schutes conclusie is even helder als afgrijselijk: Poolse Joden wisten allang
dat Sobibor een vernietigingskamp was; de Nederlandse Joden waren minder goed
geïnformeerd en koesterden de hoop (tegen beter weten in) dat Sobibor een
werkkamp zou kunnen zijn… Op deze momenten, wanneer de archeologische vondsten
de persoonlijke verhalen tot leven wekken, werkt In de schaduw van een nachtvlinder het best. Het was ook een
bijzonder goed idee een dertigtal kleurenfoto’s op te nemen van het
archeologische werk, omdat de lezer zich aldus een concreet beeld kan vormen
van wat de moeilijkheden en resultaten van de archeologische arbeid zijn.
Ivar Schute: In de schaduw van een nachtvlinder,
Prometheus, Amsterdam 2020, 224 p. ISBN 9789044642438. Distributie L&M
Books
© 2024 | MappaLibri