Barbaar op ibiza: De Ibiza-jaren van Jan Cremer 1961-1963

Komt een bink op een eiland…   

In de periode 1961-1963 bracht Jan Cremer met tussenpozen ongeveer twee jaar door op het Spaanse eiland Ibiza, dat net in die tijd naam maakte (of berucht werd) als een trekpleister voor kunstenaars, beatniks, excentriekelingen en klaplopers van alle slag. Deze korte periode heeft doorheen de jaren legendarische proporties aangenomen in de culturele beeldvorming, en Jan Cremer staat als kunstenaar en schrijver in het centrum van deze mythologie.
 
Dat is geen toeval. Met zijn boek Ik Jan Cremer (1964), dat voor een groot deel op Ibiza werd geschreven, heeft Cremer de belangrijkste literaire kroniek van dit cultuurmoment gecreëerd. Bovendien vond hij in deze periode ook zijn eigen krachtige stem als beeldend kunstenaar in een hele reeks vlammende doeken waar de aardse kleuren met zelfzekere daadkracht van af springen. Het was lange tijd moeilijk om de fictie van de werkelijkheid en de mythe van de realiteit te scheiden met betrekking tot deze periode. Daaraan is nu verholpen met deze indrukwekkende biografie van Cremers periode op Ibiza.
 
Het boek is in meerdere opzichten een hybride object. Cremer en samensteller Tom Kellerhuis hebben een groot aantal passages uit Cremers gepubliceerde werken en brieven, maar ook uit een aantal onuitgegeven bronnen, samengebracht om zo de puzzelstukken helder en chronologisch tot een coherent verhaal samen te smeden. Het geheel wordt verbonden door een doorlopende tekst van Kellerhuis, die erin slaagt om de toon van Cremer zelf (die ongetwijfeld voor een stuk de hand erin heeft gehad, al was het maar via gesprekken waarin het verhaal werd gereconstrueerd) heel dicht te benaderen. Hierdoor leest het boek als een trein. Maar dan wel een trein die de feiten achter de mythe reconstrueert en zo een belangwekkende periode uit de Nederlandse literatuur- en kunstgeschiedenis reconstrueert.
 
Er zijn geen noten of referenties opgenomen in het boek. De bronvermelding gebeurt met cijfers in de marge, die verwijzen naar de grote selectie documenten, foto’s en ander archiefmateriaal (waarvan heel wat niet eerder gepubliceerd) die in twee fraaie katernen in het boek zijn opgenomen. De bron is dan vaak zoiets schijnbaar marginaals als een naam die Cremer indertijd pro memoria op een visitekaartje of uitnodiging had gekriebeld, een frase in een agenda of dagboek (waarvan een selectie manuscriptpagina’s in facsimile zijn afgedrukt), een huurcontract, kredietnota, of een foto die een gebeurtenis documenteert. Op basis van deze puzzelstukken heeft Kellerhuis samen met Cremer, en met beroep op een selectie aan secundaire literatuur en andere getuigenissen, het verhaal van die drie jaren tegencultuur op Ibiza nauwgezet gereconstrueerd. Verspreide notities en op een kaartje genoteerde namen functioneren daarbij als mentale kapstokken of triggers om het achterliggende verhaal opnieuw tot leven te wekken.
 
Daarbij valt op hoe veel van de Cremer-mythe toch op feiten is gebaseerd. We leren veel over de abjecte armoede die vaak overheerste, over de kuiperijen die in de tegencultuur een soort informele economie vormden, en vooral over Cremers vermogen om voor duizenden guldens op krediet te leven door her en der tegen de sterren op geld te ontlenen aan zowat elke Nederlander die voet aan wal durfde te zetten. Om een nummer van Marianne Faithfull aan te halen: Cremers jaren in Ibiza zijn een schoolvoorbeeld van sliding through life on charm. We lezen ook hoe Cremers beroemde schilderijen uit deze periode, in veel opzichten zijn beste werk, op enkele dagen tijd in een spurt van creativiteit werden gemaakt; hoe hij financieel en emotioneel verstrikt raakte in de niet erg zuivere praktijken van Galerie Vedrà, waar hij exposeerde op basis van een nogal losjes geformuleerd contract dat voor lange tijd een strop rond zijn nek werd; en over het begin van zijn problemen met Claudia, de moeder van zijn dochter en ook de vrouw met wie hij, zoals beschreven in Sirenen, zo moeilijk zou breken om zijn relatie met Loesje Hamel te kunnen beleven.
 
We krijgen ook een vaak ontluisterende inkijk in de expatkolonie van Nederlandse schrijvers en culturo’s op Ibiza. Markante figuren als Hans Sleutelaar, Cornelis Vaandrager en Simon Vinkenoog spelen niet alleen hun rol in de legende, maar hebben er ook zelf over geschreven. Daarnaast zijn er ook gastrollen voor scribenten van de zweite Garnitur zoals Esteban Lopez en André Kuyten, toen even bekend maar nu door de literatuurgeschiedenis grotendeels vergeten. Nu en dan dwarrelt ook een internationale celebrity voorbij. En er zijn picareske escapades zoals die keer toen Cremer met een ‘geleende’ auto op een nacht tijd van Nederland naar Parijs en weer helemaal terug reed om zijn hond Nozem naar huis te brengen.
 
Het is opmerkelijk hoeveel van deze periode met grote precisie kon worden gereconstrueerd, al blijft er enige sluier van mysterie hangen rond Cremers notoire ontsnapping van het eiland toen de kredieten te hoog opliepen en het geduld van alles schuldeisers op was en iedereen hem zocht terwijl hij, ondanks het strenge oog dat elke dag op de veerboot werd gehouden, toch met de noorderzon bleek te zijn verdwenen. Via Parijs keert hij terug naar Nederland, waar nog vele maanden van armoede en diepe miserie wachtten tijdens het voltooien van Ik Jan Cremer en de lange aanloop naar de uiteindelijke publicatie van dat boek. Dat boek, die zelfverklaarde onverbiddelijke bestseller, is het orgel- en eindpunt van dit verhaal, en tevens het begin van een nieuwe fase in Cremers leven en werk die zich grotendeels in New York zou afspelen.
 
Zoals zoveel andere artistieke legendes is het Ibiza-verhaal een samenloop van omstandigheden: de juiste mensen op de juiste plaats op het juiste moment, gecombineerd met de overmoed van de jeugd en een serieuze dosis lef. Een andere belangrijke factor, die ook in dit boek niet onvermeld gaat, is Cremers genie voor zelfpromotie – een belangrijk en vaak onderschat talent dat onmisbaar is voor wie op wereldroem aast. En als er iets uit dit boek naar voren komt, dan is het wel dat Cremer altijd al liever beroemd dan rijk wilde zijn. De poen die hij uiteindelijk schept met zijn boek en schilderijen jaagt hij er altijd heel snel door. Geld moet rollen, maar veel meer nog moet de legende over de tongen gaan. Die zelfpromotie is trouwens meer dan cynische calculatie: zij is een wezenlijk deel van het ‘concept’ Jan Cremer, kunstbarbaar en bestsellerauteur, en dus deel van de artistieke creatie die Cremer heet.
 
Aan het einde is er zoiets als een impliciete suggestie dat over de volgende periode in Cremers carrière een gelijkaardig boek zou (kunnen) worden gemaakt. Dit zou men vurig hopen. Er is voor de bewonderaar van Cremer niets heerlijkers denkbaar dan een hele reeks boeken volgens deze opzet (een heldere en in de feiten gegronde tekst en een ware rijkdom aan reproducties van archief- en bronnenmateriaal, samen met platen van een keur aan schilderijen en, ook niet te versmaden, een gulle selectie foto’s van Cremer in minimale zwembroek aan het strand) waarin elke belangrijke periode van zijn leven en werk een op zich staand volume krijgt.  
 
Met Barbaar op Ibiza hebben Cremer en Kellerhuis een belangrijke taak volbracht ten behoeve van de historicus die de hitsige en opwindende subcultuur van de jaren 1960 wil reconstrueren. De ingenieuze opzet, met kruisverwijzingen tussen tekst en afbeeldingen, neemt op originele en overtuigende wijze de rol van een kritisch notenapparaat over, zodat ook de wetenschappelijk georiënteerde lezer een goed gefundeerd verslag te lezen krijgt. Daarnaast is de tekst ook gewoon zeer vlot geschreven, zodat je er met een rotvaart doorheen raast, en krijg je bovendien ook een prachtig en luxueus vormgegeven kijkboek met een paar honderd foto’s en reproducties. More of a good thing is better, zeggen ze dan onder Bourgondiërs.
 
Jan Cremer, Tom Kellerhuis: Barbaar op Ibiza: De Ibiza-jaren van Jan Cremer 1961-1963, De Bezige Bij, Amsterdam 2020, 430 p. : ill. ISBN 9789403182605. Distributie Standaard Uitgeverij 

© 2024 | MappaLibri