15+ - Aangespoord door het succes van de
Arabische Lente-opstanden in de omringende landen riepen demonstranten in Syrië
begin 2011 op tot politieke hervormingen die zouden kunnen leiden tot meer
burgerrechten en het einde van de overheersing van de Ba’aht-partij. Hoewel
president Assad een referendum aankondigde en de noodtoestand die al bijna
vijftig jaar van kracht was, werd opgeheven, gingen de betogingen door. Om het
verzet te breken trok het Syrische leger met tanks en pantservoertuigen de
steden Daraa en Homs binnen. Wijken werden geïsoleerd van de buitenwereld, voedsel
werd geconfisqueerd en de drinkwater- en elektriciteitstoevoer werd afgesloten.
Bovendien werden burgerdoelen beschoten, waardoor veel inwoners om het leven
kwamen of hun huis kwijtraakten. De belegerde stad Homs is het decor voor Zolang
de citroenbomen bloeien, de met lovende kritieken ontvangen debuutroman van
Zoulfa Katouh, waarin een beeld gegeven wordt van het dagelijks leven in een
stad die onder vuur ligt.
Tijdens een van de eerste protestmarsen worden de broer en
de vader van Salama, een 18-jarige studente farmacie, gearresteerd. Zonder enig
proces belanden zij in de gevangenis, waar haar vader overlijdt. Als enige
weken later haar moeder tijdens een bombardement sterft en haar ouderlijk huis verwoest
wordt, vindt Salama onderdak bij haar zwangere schoonzusje Layla, die naar
Duitsland wil vluchten. Vanwege haar werk als vrijwilliger in het ziekenhuis,
waar onophoudelijk slachtoffers van aanslagen binnengebracht worden, kan Salama
zich er niet toe zetten om haar vaderland te verlaten. Zij voelt zich echter schuldig,
omdat zij haar broer beloofd heeft ervoor te zorgen dat Layla veilig is.
Khawf, de
verpersoonlijking van haar angsten, houdt haar ‘s nachts wakker door haar de
verschrikkingen telkens opnieuw te laten beleven. Hij spoort haar aan te
vluchten, opdat Layla’s baby in veiligheid geboren kan worden. Uiteindelijk geeft
zij toe en besluit Am te benaderen, die haar bij hun vlucht zou kunnen helpen. De
prijs is echter hoog: Salama chanteert Am als zijn dochtertje medische hulp
nodig heeft, wat haar schuldgevoel vergroot.
Op een dag ontmoet zij Kenan, wiens
gewonde zusje na een spoedoperatie hoge koorts heeft en steeds zwakker wordt.
Salama gaat met hem mee naar hun flat en behandelt het meisje. Als zij door de aanhoudende
gevechten niet naar haar eigen huis kan terugkeren, blijft zij bij hen en ontdekt
dat Kenan de jongen is die haar op de dag dat haar moeder stierf als
huwelijkskandidaat een kennismakingsbezoek zou brengen.
Kenan wil niet uit Syrië vertrekken, omdat hij het
belangrijk vindt om de wereld via youtube-filmpjes op de hoogte te brengen van
wat er in zijn land gebeurt. Salama spoort hem aan opnamen in het ziekenhuis te
maken, waardoor hun relatie sterker wordt en Salama durft te dromen over een
‘misschienleven’. Als de gevechten heviger worden, haalt ze hem over om toch te
vluchten en vraagt hem om samen met zijn broer en zusje tot de dag van hun
vertrek bij Layla en haar te komen wonen. Dan blijkt pas hoe groot Salama’s
eigen trauma is en waardoor dat veroorzaakt werd.
Een bombardement op het
ziekenhuis waarbij vooral couveusebaby’s de dood vinden, sterkt Salama in haar
besluit te vluchten. Enkele dagen na de aanval ontvluchten zij de stad. Na een
lange reis bereiken zij de Middellandse Zee waar een gammele vissersboot klaar
ligt om hen in veiligheid te brengen. Tijdens de overtocht steekt een storm op en
zinkt de boot. Na meer dan een dag in het koude water ziet Salama een fel licht
en vraag ze zich af: ‘Ben ik dood?’
De epiloog beschrijft kort hoe
Salama en Kenan drie jaar later hun leven weer opgepakt hebben in Canada. Op
het balkon van hun flat groeit een citroenboompje als symbool voor de kracht en
de schoonheid van Syrië en als teken van hoop op een betere toekomst voor hun
vaderland.
Hoewel Zoulfa Katouh niet in
Syrië opgegroeid is, voelt zij zich verbonden met het geboorteland van haar
ouders. Tot 2011 bracht zij haar zomervakanties in Syrië door, waardoor zij een
authentieke sfeer weet op te roepen: haar jeugdherinneringen vormen de basis
voor de scenes waarin de schoonheid van het land beschreven wordt.
Daartegenover staan de scenes waarin de lezer deelgenoot gemaakt wordt van de
harde werkelijkheid: de bombardementen, de aanvallen door scherpschutters en het
geweld jegens burgers.
Dit contrast wordt ook duidelijk in het taalgebruik.
Terwijl de herinneringen aan het leven van voor de opstand lyrisch verwoord
worden, beschrijft zij de verschrikkingen van de oorlog in korte, staccato
zinnen. Daar het leestempo hierdoor bepaald wordt, ervaart de lezer in deze
scenes de continue dreiging waaraan de inwoners blootgesteld zijn. Helaas
vervalt de schrijfster in clichés als zij de romance tussen Salama en Kenan beschrijft.
Trillende knieën en stokkende adem wanneer de geliefde in de buurt is, het
fluisteren van elkaars naam, vonken die overspringen… Het zijn scenes die ook
in andere romantische verhalen voor jongeren veelvuldig gebruikt worden, maar
die in Zolang de citroenbomen bloeien afleiden van de belangrijke thema’s
van het verhaal: de meedogenloosheid van de strijd voor vrijheid en de moed die
nodig is om te vechten voor je idealen.
Andere conflicten hebben in het
afgelopen decennium de aandacht van de internationale gemeenschap getrokken.
Toch wordt in Syrië de strijd tussen het regeringsleger en de rebellen nog
steeds gevoerd. Over de oorlogshandelingen is op het Internet genoeg te vinden,
maar over de gevolgen voor de burgerbevolking die onder deze omstandigheden
moet leven, wordt nauwelijks geschreven. Met de beschrijving van de trauma’s en
morele dilemma’s van overlevenden van de wreedheden maakt Zoulfa Katouh in Zolang de citroenbomen bloeien de
emotionele impact van de oorlog invoelbaar. Hoewel geschreven met een jongerenpubliek
voor ogen, is deze debuutroman een belangrijke eyeopener voor iedereen –
ongeacht de leeftijd.
Zoulfa Katouh: Zolang de citroenbomen bloeien, Blossom Books,
Utrecht 2022, 391 p. ISBN 9789463493253. Vertaling van As long as the lemon
trees grow door Merel Leene. Distributie L&M Books
© 2024 | MappaLibri