Wat
heeft het voor zin om de aarde te redden?
Erdal Balci is naar mijn smaak niet de
beste, maar wel een van de betere columnisten die in ons taalgebied hun spoor
trekken. Net zo vond ik zijn roman De gevangenisjaren niet de beste,
maar wel een van de betere romans van 2022, en een belangrijke bovendien, en
heb ik die twee jaar geleden dan ook in mijn eindejaarslijstje gezet. Het
spijt me oprecht dat ik over zijn ambitieuze nieuwe, De wedergeboorte,
niet even enthousiast kan zijn.
Het verhaal speelt ruim een eeuw in de
toekomst. Op het achterplat lezen we:
‘Met de Grote Verhuizing
heeft zowat de hele wereldbevolking zich teruggetrokken op het Europese
continent. Om het klimaat te redden is de rest van de aarde teruggegeven aan
dier en plant. Maar aan de strenge Europese regels en principes heeft de
eigenzinnige Aziz [het hoofdpersonage, hj] zich niet gehouden. In het voorjaar
van 2128 vertrekt hij naar de plek waar de aanhangers van de oude wereld
broeden op revanche.’
Want er blijken in
‘Sidon’ – de naam voor al het buiten Europa gelegen én toch nog steeds door
mensen bewoonde land – nog tamelijk grote restanten te bestaan van wat we maar
‘Amerika’, ‘Arabië’ en ‘China’ zullen noemen. Die staan achtereenvolgens voor
de ongebreidelde macht van het geld en consumptieverslaving, obscurantisme en
hysterie op religieuze basis, en totalitaire regulering en productiedwang (zeg
maar semislavenarbeid).
Het is deze plompheid,
dit zeer zwart-witte gebrek aan subtiliteit, dat het verhaal op ieder niveau
kenmerkt, die het boek uiteindelijk de das omdoen. Hoe sympathiek de boodschap
ook is (en hoe hartverwarmend dat iemand, hoewel niet zonder mitsen en maren en
kritiek, toch wel ondubbelzinnig áchter Europa gaat staan): in het Europa van
de tweeëntwintigste eeuw, dat ruimhartig zijn integrale grondgebied heeft
opengesteld voor de rest van de wereldbevolking (waarvan overigens niemand gedwongen
is zich bij de Grote Verhuizing aan te sluiten, alles is op vrijwillige basis
gegaan), en waar alles bestierd en gereguleerd wordt door een neutrale
AI-entiteit die ‘Zuster Robot’ wordt genoemd, is het hele leven ingericht
volgens een ideologie van vriendschap en solidariteit die zowel het individu
fnuikende groepsdwang tegengaat als iedere samenleving atomiserend teugelloos
individualisme. En dankzij deze buitengewoon redelijke en tolerante
ruimhartigheid is de wereld dus gered van de klimaathel waar hij op afstevende.
Het
is niet dat er niet af en toe mooie passages vallen aan te strepen – de
volgende bijvoorbeeld vond ik erg treffend, met een laatste zin om in te
lijsten zelfs:
‘Gewend aan de rust en
de stilte van Europa was het permanente kabaal hier [het Midden-Oosten, hj] een
dreun voor zijn mentale gezondheid. Alsof de chaos op de weg, de mierenhoop van
mensen in de straten, het massale getoeter van de auto’s niet genoeg was, waren
ze bij het busstation ook getuige geweest van een bruiloft waarbij de mannen
met het afvuren van geweren en de vrouwen met hun vreugdegeschreeuw zelfs de
Turkse trommel en de Arabische klaroen overstemden.
Overal
herrie, die als een geluidswal de stilte en de rust tegenhield, opdat
beschaving geen kans kreeg om in de hoofden te sijpelen.’
Niettemin, het verhaal vermag
niet echt te boeien. Het begint ermee dat Aziz, oorspronkelijk afkomstig uit
Ahiska (het zeer overwegend Georgische gebied ten noordoosten van het huidige
Kars in Turkije – ja, het bestaat echt, al wordt het in het Nederlands veelal
niet met die Turkse naam aangeduid, maar met ‘Mescheti’, en de inwoners ervan
met ‘Meschetische Turken’), dat Aziz dus veroordeeld wordt tot een verblijf in
een Zelfkritiekcentrum, omdat hij de drie Europese principes heeft geschonden
(zijnde 1. de autonomie van de vrouw, 2. de autonomie van het kind, en 3. de
autonomie van het individu – ik zei het al, héél subtiel is het allemaal niet;
zijn vrouwen en kinderen niet automatisch ook individuen, om maar eens iets te
vragen? Kennelijk niet, anders zouden die eerste twee principes als zodanig
niet eens bestaan). Maar hij gaat er gewoon vandoor, samen met een vriend, verlaat
Europa via Istanbul, en komt nooit in zo’n ZKC aan.
Hoewel in het Europa van 2128
alles werkelijk op rolletjes lijkt te lopen en er wonderen van efficiëntie
lijken te zijn verricht – men is er immers in geslaagd pakweg vijf miljard
mensen onder te brengen, zodoende de bevolking van het Oude Continent verzevenvoudigend,
zonder dat dat ook maar ergens tot ongeregeldheden heeft geleid – is er
niettemin kennelijk geen enkel toezicht op de tenuitvoerlegging van
Aziz’ straf? Heel geloofwaardig is het allemaal niet. Al heeft het wel iets
geestigs dat Aziz’ rebellie in eerste instantie niet door welk principe dan ook
is uitgelokt, maar door het pan-Europese tabaksverbod.
(Er rijden in Europa ook geen auto’s
meer, er zijn zelfs geen asfaltwegen meer, en vliegen is uiteraard al helemaal
uit den boze; zoals twee Europese meisjes die Europa vrijwillig verlaten op zeker
ogenblik tegen Aziz en zijn vriend zeggen:
‘We gaan weg omdat er nooit een einde
komt aan de beperkingen. Het is ooit begonnen met het fossielvrij maken van de
wereld. Dat was de enige oplossing. Toen moest de hele wereld naar Europa
verhuizen zodat we verlost waren van het verkeer van mensen en vracht tussen
continenten. Daarna waren de auto’s in Europa zelf ook uit den boze. Ook het
vliegen kon natuurlijk niet meer. Altijd het gezeur over de dingen die het
leven een beetje leuk maken. Ja, de lucht is schoon, het klimaat is gered, de
winters zijn terug, maar kijk wat ze met ons hebben gedaan. We willen plezier
in het leven, we willen mooi zijn, we willen genieten. De machines die onze
voorouders tot hun beschikking hadden, die willen we terug. Tot Tom het me
vertelde wist ik niet dat die dingen van vroeger, zoals de speedboot, de
helikopter en de brommer, weer worden gemaakt in Sidon. Ik wil op zo’n brommer
zitten. En op zo’n zwarte weg rijden. Wat heeft het voor zin om de aarde te
redden als we zelf door die beperkingen van Europa zo jong al verpieteren?’)
Wat die wedergeboorte betreft,
waar de roman per slot van rekening zijn titel aan te danken heeft: die doelt
in eerste instantie heel letterlijk op Aziz’ broertje Erai, op zijn tiende
gestorven aan een agressieve vorm van leukemie. Maar: ‘In Europa geldt het
recht op wedergeboorte voor te jong gestorven mensen. We hebben het bloed van
jouw broer Erai bewaard om hem via een nieuwe geboorte een herkansing op het
leven te geven. Hij zal dus dankzij een vrouw die zijn moeder wil worden weer
ter wereld komen.’ Wat ook gebeurt (waarbij Aziz de vrouw in kwestie overigens
éigenlijk allereerst gebruikt als fokdier, vandaar ook die aanklacht wegens
overtreding van het eerste Europese principe), waarna – ach, dat doet er verder
eigenlijks niets toe. Het verhaal schiet zoveel kanten op, eerst wég uit
Europa, vervolgens ronddarrend in Sidon, dan toch weer naar Europa terugkerend,
dat ten slotte niets er echt toe doet.
Citeerbare zinnen staan er zoals
gezegd nu en dan echt wel in De wedergeboorte. ‘Aziz
[…] kon niet anders concluderen dan dat de mens sterfelijk is maar de
vrijwillige slaaf in hem niet,’ zoals hij op zeker ogenblik bedenkt. Of:
‘Overleven was tenslotte niets anders dan dat je van de last op je schouders
leerde houden.’ Maar het boek redden
doen ze niet. En had ik al iets gezegd over de hier en daar behoorlijk
onnatuurlijk klinkende dialogen?
(Waar nog eens bijkomt – en ook
dat was in De gevangenisjaren toch echt anders, meen ik me te herinneren
– dat er na de eerste honderd bladzijden ineens toch meer dan een handvol
irritante taalfoutjes in de tekst beginnen op te duiken. De oplettende lezer
zal al gemerkt hebben dat die eerste zin van het allereerste citaat hierboven,
‘Gewend
aan de rust en de stilte van Europa enz.’, grammaticaal echt compleet in het
honderd loopt, en dat ‘geluidswal’ het tegenovergestelde betekent van wat Balci
ermee bedoelt, maar daar blijft het niet bij. Je kunt helaas moeiteloos twee
dozijn gevallen aanstrepen van verkeerde voorzetsels en andere idiomatische
missers (je kunt iemand echt niet in een keurslijf gieten, als van
iemand niet op het eerste gezicht te zeggen valt hoe oud hij is, kun je
niettemin zijn leeftijd niet ‘onvoorspelbaar’ noemen, en in het Nederlands zeg
je ‘Spring in zee’, zónder lidwoord… En kun je bulken van trots?),
zinnen waarin het werkwoord in getal niet overeenkomt met het onderwerp,
woorden die zijn weggevallen... Nee, het gaat blijkbaar ook aan de
Weteringschans niet best, anders had men wel meer tijd (= geld) besteed aan het
persklaar maken van dit manuscript.)
‘Dit is een parabel die meer tot het
hoofd dan tot het hart spreekt,’ besloot weken geleden Christiaan Weijts zijn
(overigens zeer faire) recensie in De Groene Amsterdammer. Daar valt
echt niets op af te dingen.
Erdal Balci: De wedergeboorte, De
Geus, Amsterdam, 2023, 317 p. ISBN 9789044544404. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan