De ertsrijke Braziliaanse deelstaat Minas Gerais, waaruit de auteur
afkomstig is, heeft een bewogen, niet altijd fraaie geschiedenis achter de rug,
want aanvankelijk genereerden zijn onontgonnen bodemrijkdommen een
aanzuigeffect op allerhande avonturiers en ander gespuis. Niettemin werd de deelstaat
Minas Gerais finaal zelfs de bakermat van de Braziliaanse onafhankelijkheid. Een
uitnodiging dus voor een literator om lekkere verhalen op te dissen over
geweld, opstand en verovering. Maar dat is net niét wat Autran Dourado in deze
roman, een werk uit 1961, doet. Hij verplaatst zijn speelveld naar Boa Vista,
een (fictief) eilandje op een boogscheut voor de Braziliaanse kust, waar de
ogenschijnlijk probleemloze populatie haar dagelijkse besognes tot een goed
eind probeert te brengen, terwijl de zee met haar betovering maar vooral haar
gevaren op de achtergrond aanwezig blijft. Hoe reageert zulke slapende gemeenschap
als plots iets onverwachts de alledaagsheid komt verstoren? Voor Dourado was
het een literaire uitdaging om zich daarin vast te bijten.
Het Boa Vista dat we opgediend
krijgen, is een slome plek die perfect verbeeldt wat we verwachten er terug te
vinden: aftandse gebouwen met een vergane glorie, een bont allegaartje van bewoners
met een beperkt universum die van dag tot dag in peis en vree leven, voor het
merendeel ‘arm en ellendig, maar vrij’. Al stormt het meestal hevig in hun
gedachten en koesteren ze allerhande geheime dromen. Een na een wordt in de
aanvangsfase dit zootje eilanders met hun doen en denken aan de lezer voorgesteld:
de stokoude zwarte kindermeid Luzia, het onstabiele koppel Godofredo en Maria,
de geile luitenant Fonseca met zijn lullige secondanten, de stuurloze visser Tonho,
de wankele pater Miguel, de drie gedetineerden in de lokale gevangenis, de prostituees
in de Hoerensteeg. Zij worden vooraf als het ware uitgebeend. En dat is nu precies
waar het Dourado in zijn roman om te doen is: het rommelen in de menselijke
geesten.
Want als
op een dag Fortunato -- de zwakbegaafde zoon van Luzia -- ervan verdacht wordt
een pistool te hebben ontvreemd en er dus mogelijk een misdaad, misschien wel
moord, in de lucht hangt, gaat de hele gemeenschap aan het flippen, want ieder
voelt zich op een of andere manier persoonlijk bedreigd. De klopjacht op de argeloze
jonge kerel neemt het hele tweede deel van de roman in beslag. Met amper
verholen binnenpretjes, maar tegelijk voluit sympathiserend, beschrijft Dourado
de ontwrichtende psychose die de plots ontstane chaos onder de ontzette
bevolking teweegbrengt. Het schenkt hem immers de gelegenheid om de hoofden van
zijn grotendeels simpele personages grondig om te woelen en daardoor dat wat de
vertaler in zijn nawoord ‘gepeuter in de psyche’ noemt een stuk verder op te
schalen.
Want wat zich in die ene
dramatische nacht voordoet, wordt niet in de eerste plaats opgehangen aan de
feitelijke gebeurtenissen als wel aan wat zich afspeelt in de hoofden. De
‘innerlijke monologen’ die de catharsis voorafgaan of begeleiden zijn legio. Als
de dolle nacht voorbij is, keert Boa Vista terug naar zijn oude leven van een
dag eerder. ‘De zon doofde met zijn licht de laatste schaduwen die nog restten
van de voorbije nacht’. En toch is het leven op Boa Vista voor een aantal
enkelingen veranderd: er is te veel gebeurd. ‘Mijn leven kan niet op dezelfde
manier doorgaan’, denkt Maria. Ik moet de knoop doorhakken en uittreden, denkt
pater Miguel. Voor de hardliners, zoals Maria’s echtgenoot Godofredo en de
politieagenten, ‘wordt alles weer normaal’. Elk personage reageert in
overeenstemming met het karakter dat in het eerste deel van het boek voor
hem/haar werd uitgetekend.
In zijn thuisland Brazilië heeft Autran Dourado als literator een stevige
reputatie. Te oordelen naar aanleiding van deze roman is zulke reputatie alleszins
gewettigd, gezien -- ten eerste --zijn vermogen om de geest te capteren die de
zo diverse bevolking op dit minuscule plekje Brazilië in doen en laten bezielt.
Ingeplant in de denkbeeldige omgeving van Boa Vista kunnen zijn typetjes in al
hun intellectuele beperktheid de roerselen van hun innerlijke zelf breeduit hun
gangen laten gaan. Een streekroman is dit werk derhalve niet, eerder een
analyse van psychologische gedragingen binnen een gemeenschap die complexer
blijkt dan aanvankelijk gedacht. Dat -- ten tweede -- Dourado de schraalheid
van leven en denken op Boa Vista gestalte geeft door hardnekkig van begin tot
eind de ‘taal van ongeletterden’ te bezigen, is iets dat in belangrijke mate
bijdraagt tot de overtuigingskracht van dit werk. Het mensenschip is
aldus een prettig lezende roman, dramatisch en licht lopend tegelijk. Echt
vakwerk.
Autran
Dourado: Het mensenschip, Koppernik, Amsterdam 2024, 300 p. ISBN 9789083347103.
Vertaling van A barca dos homens door Harrie Lemmens. Distributie De Wolken
deze pagina printen of opslaan