Vertaald proza

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2016

Henning Mankell: Zweedse laarzen

door Liesbeth Vantorre

Op 5 oktober 2015 stierf Henning Mankell op 67-jarige leeftijd aan longkanker. Een jaar eerder kreeg hij de diagnose gesteld. In het jaar dat hem nog restte schreef hij Drijfzand, een prachtig autobiografisch relaas waarin hij het harde vonnis dat hij kreeg, probeert te verwerken door na te denken over zijn verleden. Hij schreef ook nog zijn laatste fictieboek, Zweedse laarzen.    
Herfst, winter, lente, zomer  
Zweedse laarzen is in de eerste plaats een literaire thriller, die zich in een adem laat lezen. Spannende fictie, dat zeker, maar ook een literair testament. Mankell denkt door het hoofdpersonage Fredrik Welin heen na over leven en dood, zijn verhouding tot de achterblijvers en tot degenen die hem al voorgegaan zijn.   
 
Fredrik Welin is een arts van bijna zeventig, die na een medische fout zijn job als chirurg opgaf en het huis van zijn grootouders ging betrekken op een eilandje in de Oostzee. Hij leidt er een rustig en teruggetrokken bestaan en heeft redelijk goede contacten met de dorpsbewoners op het vasteland. Zijn leven kabbelt voorbij. Een paar jaar geleden stond op een dag Harriet voor zijn deur. Meer dan dertig jaar eerder had hij een korte relatie met haar gehad. Ze vertelt hem dat hij een dochter heeft, Louise. Harriet is stervende en brengt haar laatste maanden door in het huis op het eiland, samen met Fredrik en Louise. Dat verhaal brengt Mankell in Italiaanse schoenen, dat in 2008 verscheen. Na de  dood van Harriet verdwijnt Louise weer. Heel sporadisch heeft Fredrik contact met haar, maar dat verloopt meestal nogal stroef. Louise is een echte vrijbuiter. Fredrik weet letterlijk niets over haar. Als hij eens vraagt naar haar werk of relaties, zwijgt ze in alle talen. Fredrik heeft er dan wel een dochter bij gekregen, maar ze laat hem niet in haar wereld toe. En Fredrik heeft daar ook niet zó veel behoefte aan. Van een echte vader-dochterband is dus eigenlijk geen sprake.  
 
Wanneer Fredriks huis op een herfstnacht tot op de grond afbrandt, is hij letterlijk alles kwijt. Hij neemt zijn intrek in de caravan van Louise, die ook op het eiland staat. Hij zoekt contact met zijn dochter. Zij zou het huis immers van hem erven na zijn dood. Ze komt vrijwel onmiddellijk naar hem toe. Intussen ontmoet Fredrik in het plaatselijke koffiehuis ook Lisa Modin, een jonge, niet onaantrekkelijke journaliste die voor de plaatselijke krant werkt en geïnteresseerd is in het verhaal van de brand. Op één nacht tijd verandert Fredriks hele leven. Hij bouwt nieuwe relaties op, met zijn dochter en met Lisa, en stelt zich vragen bij de vanzelfsprekende aanwezigheid van oude bekenden zoals Jansson, een gepensioneerde postbode en tevens zijn vaste watertaxi, en Oslowski, een Poolse vrouw die al jaren teruggetrokken in het dorp leeft.  
 
De gebeurtenissen brengen Fredriks traag kabbelende leven weer in een stroomversnelling. De directe confrontatie met de dood (het had immers niet veel gescheeld of hij was in de brand gebleven) maakt verdoofde gevoelens in hem weer wakker. De veel jongere Lisa Modin laait het waakvlammetje van zijn passie op en Louise, die hem vertelt dat ze zwanger is, maakt de sluimerende vader en grootvader wakker. De gebeurtenissen zorgen ervoor dat hij zijn leven weer actief in handen moet nemen en op zoek moet gaan naar de ware toedracht van de brand. Hij staat niet langer aan de rand van het leven, maar zit er midden in en bekijkt alles met een nieuwe, verbaasde blik. De brand bezorgt hem letterlijk en figuurlijk een nieuwe start.  
 
We leren in dit land niet meer om te sterven
Op het moment dat Mankell het boek schreef, was zijn ziekte al ver gevorderd. Met de diagnose die hem gesteld werd, kreeg hij geen nieuwe start. Maar in Drijfzand ontdekt de lezer wel dat het de rest van zijn leven wel een nieuwe wending geeft. Het deed Mankell stilstaan bij wat hij met zijn leven gedaan had, bij wat hij al meegemaakt had. Zo’n ingrijpende gebeurtenis verplicht je om op de pauzeknop te drukken en na te denken. Uit Zweedse laarzen blijkt dat het verlangen om opnieuw te kunnen beginnen, de angst voor de dood en voor ouder worden hem sterk bezig hielden op dat moment. Het zijn meteen ook de belangrijkste thema’s van deze melancholische thriller. Het lijkt alsof Mankell leert te sterven tijdens het schrijfproces.  
 
Het hoofdpersonage Fredrik vertoont enkele significante biografische overeenkomsten met Mankell. Zo verbleef Mankell begin jaren zestig op erg jonge leeftijd ook een tijd in Parijs, net zoals Fredrik. De diagnose die Fredrik jaren geleden bij een jongeman moest stellen, lijkt wel erg op de diagnose die bij hem gesteld is en in Drijfzand beschreven wordt:   <br /> 
‘Ik zat met het resultaat voor me aan mijn bureau. De stijve nek was een ernstige, waarschijnlijk ongeneeslijke vorm van kanker. De primaire tumoren zaten in zijn linkerlong, de pijn in zijn nek was een metastase die zich in een van zijn nekwervels verborg. Ik was degene die het hem moest vertellen.’  
 
Als chirurg heeft Fredrik veel patiënten door het oog van de naald zien kruipen, maar ook heel wat mensen zien sterven. Zijn beroep bestond uit het weren van de dood. Hij kan zich maar moeilijk neerleggen bij het feit dat er aan het leven een einde komt. Dat wordt mooi verwoord door Jansson, zijn bijna onvermijdelijke, even onmisbare als irritante kompaan op het eiland.   
 
‘We leren niet om te sterven’, zei Jansson plotseling, waarmee hij de stilte verbrak.  
‘Hoe bedoel je?’  
‘Vroeger maakte de dood deel uit van het leven. Nu ligt die erbuiten. Ik weet nog dat ik zes jaar was toen mijn grootmoeder overleed. Ze lag thuis op een deur in de pronkkamer. Daar was niks vreemds aan. De dood was een natuurlijk deel van het leven. Niet zoals nu. We leren in dit land niet meer om te sterven.’
 
De dood is alomtegenwoordig in Zweedse laarzen. Maar niet alleen in voor de hand liggende zaken zoals het verlies van mensen rondom Fredrik, of het verlies van zijn hele hebben en houden. De confrontatie met de dood zit hem ook in het nieuwe leven dat zich aankondigt. Louise en haar kind zullen Fredrik wellicht een heel eind overleven. De komst van het nieuwe leven geeft hem hoop, maar maakt hem ook bang.   <br /> 
‘Ik vrees dat ik een hopeloze en in wezen razende jaloezie voel jegens alle mensen die zullen doorgaan met leven als ik dood ben. Ik schaam me minstens zo veel voor die gedachte als dat ze me beangstigt. Ik ontken haar. Naarmate ik ouder word steekt die echter steeds vaker de kop op.’
 
Hoewel Fredrik zich in de late herfst van zijn leven bevindt, en de roman ook op dat moment van het jaar begint, gaat hij waarschijnlijk nog niet voor het eerst sterven. De lente en de zomer kondigen een nieuwe fase in zijn leven aan. Zijn huis wordt opnieuw opgebouwd, Louise en haar gezin komen dichter bij. Het leven kondigt zich opnieuw aan en hij kan de doden een plek geven.    
 
‘Ik kon met de beste wil van de wereld niet begrijpen waarom ik niet meer met oude vrienden kon omgaan omdat ze toevallig dood waren. Ik bleef met ze praten, naar ze luisteren, me hen herinneren. [...] In deze mensen zag ik mezelf. En ik besefte, dat voorjaar en die zomer waarin het huis werd gebouwd, dat andere mensen zichzelf dan ook in mijn moesten zien.’ <br /> 
‘Ik ben niet bang voor de dood. De dood moet vrijheid van angst zijn. De ultieme vrijheid.’
Fredrik krijgt een tweede kans wanneer zijn huis afbrandt. Hij kan zijn leven door de gebeurtenissen een nieuwe draai geven. Mankell kreeg die tweede kans niet. Hoewel we dat uiteraard niet met zekerheid kunnen zeggen, lijkt het wel of hij zich samen met Fredrik uiteindelijk kan neerleggen bij de eindigheid van het leven en bij het feit dat de dood er een essentieel deel van uitmaakt.  
 
Zweedse laarzen is een spannende literaire thriller en een ontroerend relaas over een ouder wordende man die in de herfst van zijn leven het roer radicaal moet omgooien. Wetende dat Mankell op het ogenblik dat hij het boek schreef stervende was, plaatst heel veel passages en gebeurtenissen in een heel persoonlijk licht en maakt dit literaire testament des te indrukwekkender.

Breda : De Geus 2015, 414 p.Vert. van: Svenska gummistövlar door Clementine Luijten en Jasper Popma. ISBN 9789044535716

deze pagina printen of opslaan