Vertaald proza

BOEKEN NR. 12, NOVEMBER 2016

Olivier Rolin: De weerman

door Jan Baes

‘NA KENNISMAKING van geval nummer honderdtwintig, Vangenhejm Aleksej Feodosjevitsj, Rus, Sovjetburger, geboren in 1881 in Krapivno, regio Tsjernigov van de SSR Oekraïne, zoon van een adellijke grondbezitter, hoger onderwijs, hoogleraar, laatste werkplaats : Hydrometeorologische Dienst van de USSR, ex-lid van de bolsjewistische communistische partij, voormalig officier van het tsaristisch leger, veroordeeld tot tien jaar heropvoedingskamp krachtens het arrest van de Raad van het OGPOE van zevenentwintig maart 1934, BESLUITEN WIJ : te fusilleren.’   
Dit arrest werd op 9 oktober 1937 betekend, tijdens de totaal op willekeur gebaseerde Grote Zuivering die in de zestien maanden tussen half 1937 en eind 1938 anderhalf miljoen slachtoffers maakte. De helft meteen gefusilleerd, de andere helft naar kampen ver in Siberië gestuurd, waarvan nog eens de helft zou omkomen door ontbering en brutaal geweld.
 
De weerman  van Olivier Rolin reconstrueert het trieste wedervaren van een van de slachtoffers, een totaal onschuldig man en, zoals de meesten onder hen, zelfs geen tegenstander van het regime. De opdracht vanuit het Kremlin luidde immers dat op basis van quota elke regio, elke organisatie, elke dienst, staatsgevaarlijke individuen moest selecteren, de helft voor onmiddellijke executie (de eerste categorie), de andere helft voor deportatie (de tweede categorie). Te midden van de onbestemde angst die alom heerste kwamen er van overal zelfs vragen om het opgelegde cijfers te mogen overschrijden omdat het aantal contrarevolutionairen veel groter zou zijn dan de opgelegde quota. Stalin tekende al die verzoeken tot verhoging zonder enig aarzelen, het tegendeel zou hebben verwonderd.
 
De belangrijkste slag werd geslagen in de hoogste regionen van de betrokken diensten. De bijna voltallige legertop en heel wat hogere officieren werden geliquideerd, topwetenschappers en hoogopgeleide technici, hoogleraars, kunstenaars, filosofen en religieuze leiders verdwenen, maar ook toppolitici en hoge ambtenaren, woordvoerders van minderheden, verdachte buitenlanders en migranten, waaronder Duitse communisten die voor de Nazi’s naar Rusland waren gevlucht. Tenslotte zouden in de daaropvolgende maanden en jaren ook de veiligheidsdiensten en de politieke politie zelf aan de beurt komen : openbare aanklagers, verhoorders, gevangenisdirecteuren, beulen tot aan de respectieve chefs van de TSJEKA, GPOE en NKVD toe.
 
De meteoroloog Vangenhejm (‘zijn domein waren de wolken’), die tijdens zijn beroepsleven van bijzondere waarde was voor de organisatie van de weerkundige dienst over heel het grondgebied en visionaire ideeën koesterde met projecten voor een wind- en zonnekadaster om op die manier tegemoet te komen aan de toekomstige nood aan hernieuwbare en duurzame energie, werd ondanks die verdiensten en zijn trouw aan de partij opgepakt, verhoord en na een (later weer ingetrokken) bekentenis gedeporteerd naar een heropvoedingswerkkamp in een 15eeeuws klooster op de Solovetski-eilanden.
 
Dit voormalige penitentiair centrum in de Witte Zee zou een van de eerste strafkampen worden in de ellenlange reeks die de Goelag-archipel zou gaan heten. Zijn deportatie luidde het begin in van de systematische onthoofding van de wetenschappelijke en intellectuele elite die zou culmineren in de hoger vernoemde Grote Zuivering. Ze volgde op de al even systematische en gruwelijke uitdunning van de boerenstand (de koelakken) in de jaren 1932 en 1933, met miljoenen hongerdoden tot gevolg.
 
De eerste tijd heeft Vangenhejm het geluk om in de bibliotheek te kunnen werken en krijgt hij de mogelijkheid brieven te schrijven naar zijn vrouw Varvara en hun dochtertje Eleonora (die later een befaamd paleontologe zou worden). 168 brieven (met meerdere verzoeken aan Stalin tot herziening van zijn dossier) die ons een (gecensureerde) blik gunnen in het dagelijkse leven op het eiland, samen met de memoires van een medegevangene Joeri Tjirkov, die hem na stond en getuige was van het vertrek van Vangenhejm met 1115 andere gevangenen, aangeduid als behorende tot de ‘eerste categorie’, op weg naar een gruwelijk einde, geslagen, gekneveld en met een nekschot afgemaakt in de bossen van Karelië. Uit de brieven en de getuigenis van Tjirkov komt een minzaam man naar voren, tot op het laatst trouw aan Stalin (‘als Stalin alles wist…’), een liefhebbend vader die tekeningen voor zijn dochter maakte van bloemen, vruchten, bladeren (dikwijls met educatieve doeleinden), raadseltjes (“Zonder deur en zonder ramen. Een huis vol bewoners ? Antwoord : een peul met bonen erin.”) (Het boek geeft een aantal voorbeelden van die naïeve en ontroerende tekeningen.)
 
De laatste brief dateert van september 1937 kort voor het vertrek van het eiland en zijn dood begin november van het zelfde jaar. Pas in 1956 zal zijn vrouw vernemen dat haar man niet meer leeft. Na Stalins dood in 1953 komt alles in een stroomversnelling terecht wat, na de herzieningsprocedures, snel tot een officiële verklaring van onschuld en eerherstel zal leiden. Het zal echter nog tot ver in de jaren ‘90 duren vooraleer de juiste toedracht duidelijk wordt en de plaats waar de moordpartijen gebeurden en de massagraven liggen, zal worden gevonden.
 
Een verhaal vol ‘sound en fury’, waarvan de waanzin misschien nog het best tot uiting komt in de aanwezigheid van een portretje van Stalin, gemaakt van minuscule steensplinters, toegevoegd aan de allerlaatste brief van de Weerman aan zijn vrouw en dochter. Dit is een diep betrokken, persoonlijk, goed geschreven, maar soms ook wat wanordelijk verslag van de zoektocht van Olivier Rolin naar het lot van een van de vele slachtoffers van het regime onder Stalin, dat niet alleen de moord op talloze medestanders, maar ook en vooral de vernietiging van de grote belofte die het communisme voor zo velen betekende, de hoop op de verwezenlijking van een andere en betere samenleving, op zijn geweten heeft.
 
Utrecht : IJzer 2016, 205 p. + 16 p. platen. Vert. van Le Météorologue door Katelijne de Vuyst. ISBN 9789086841363. Distr. EPO

deze pagina printen of opslaan