Vertaald proza
BOEKEN NR. 6, JUNI 2023
Joeri Felsen: Bedrog
door T.M. van der Zwan
De ziel is als drijfzand: wie erin vastzit,
zakt met iedere poging om zich te ontworstelen alleen maar dieper weg.
Dagboekliteratuur waarin de schrijver pogingen onderneemt om zijn ziel te
doorgronden, kunnen dan ook vaak een nogal vermoeiende en repetitieve
leeservaring opleveren. Sterker nog, wie vertrouwd is met de
bekentenisliteratuur van bijvoorbeeld Kierkegaard, Wittgenstein, Pessoa, Proust
of Leiris, weet maar al te goed dat die onophoudelijke terugkeer naar hetzelfde
beginpunt eigen is aan het genre. De therapeutische dagboekschrijver probeert
helderheid te scheppen in zijn/haar binnenwereld door gedachten en gevoelens om
te zetten in taal, maar merkt algauw dat ieder woord nieuwe associaties
oproept, dat iedere zin om een kanttekening vraagt en dat hij/zij dus met
iedere notitie de complexiteit van het innerlijk alleen maar van meer detail
voorziet in plaats van haar te ontwarren.
Zelden is die sensatie van
vervluchtigend inzicht duidelijker voelbaar gemaakt dan in Bedrog van
Joeri Felsen. Deze roman in dagboekvorm gaat over de nogal obsessieve liefde
van een zakenman (of beter gezegd: de nogal obsessieve zelfanalyse van een
zakenman en van zijn liefde) voor Leelja, een vrouw die hem binnenkort zal
komen bezoeken en op wie hij bij voorbaat al besluit verliefd te worden.
Joeri Felsen (1894-1943) was in zijn eigen tijd en met name
onder Russische emigranten in Berlijn en Parijs een gerenommeerd schrijver
(onder meer Nabokov schreef lovend over Bedrog), maar raakte na de
Tweede Wereldoorlog in de vergetelheid, mede door zijn jonge en tragische dood
in de gaskamers van Auschwitz. Nu zijn werk is herontdekt, wordt hij als een
soort Russische equivalent van Proust beschouwd. Hoewel Felsens oeuvre heel wat
minder lijvig is dan dat van de Fransman, geldt dat niet voor zijn zinnen, die
regelmatig halve pagina’s beslaan en toch natuurlijk verlopen en uitstekend
leesbaar blijven (mede dankzij de knappe vertaling van Hans Boland, die over
deze herculesklus van een vertaling een interessant naschrift schreef).
Om de vergelijking
met Proust nog even door te trekken: waar de meanderende zinnen in Op zoek
naar de verloren tijd niet alleen de gedachtestromen maar ook de lange
wandelingen van de personages uitbeelden, met de fijnzinnige beschrijvingen van
landweggetjes, bloementuinen en geurige velden, reflecteren Felsens zinnen vrijwel
uitsluitend de eindeloze afwegingen waarlangs de hoofdpersoon afdaalt in zijn innerlijk.
Een voorbeeld:
‘Maar zelfs wanneer de trieste armzaligheid van mijn plaats in het leven zich
aan me opdringt leg ik me niet onmiddellijk en lichtvaardig neer bij de
voldongen feiten van mijn mislukte jeugd en de wetenschap dat ik veroordeeld
ben tot eenzaamheid, maar denk ik na over de oorzaak van de kleingeestige
keuzes waartoe mijn levenspad me noopt, alsof ik mezelf op die manier tot op
zekere hoogte zou kunnen vrijpleiten en daardoor mogelijkerwijs dichter bij de
kiem van dit bestaan zal geraken – hoe lastig het ook is om het te benoemen en
nog lastiger om het te ontrafelen en onschadelijk te maken – omdat het weleens
de eigenschap zou kunnen zijn die mijn diepste wezen bepaalt: dat ik verstoken
ben van een mechanisme om inspanning en ontspanning bij voortduring met elkaar
af te wisselen, een fundamenteel vereiste voor alle zielenleven, dat daarin
rust vindt en na een periode van kalmte frisse zin krijgt om weer actief te
worden, terwijl ik die instelling ontbeer, want als ik me iets ten doel stel
kan ik alleen maar daarmee bezig zijn en anderzijds, wanneer ik alle teugels
vier, ben ik niet in meer in staat mezelf in de hand te houden, zodat een
toevallige bevlieging (bijvoorbeeld mijn verzinsels aangaande Leelja) uitgroeit
tot een niet te remmen maar steriele vlucht tot boven de wolken.’
Einde citaat. Het mag
duidelijk zijn: wie het geduld kan opbrengen om langzaam te lezen en begrip blijft
opbrengen voor de ietwat pedante maar ook aandoenlijke verteller en zijn
overdreven jaloerse inborst, vindt in Bedrog een fantastische
leeservaring. Lezers die op zoek zijn naar plotwendingen, actie en
daadkrachtige personages, zoeken hun heil misschien beter ergens anders.
Joeri Felsen: Bedrog,
Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2023. 216 p. ISBN 9789025314774.
Vertaling van Обман door Hans Boland. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan