Letterkunde

BOEKEN NR. 5, MEI 2020

Arielle Veerman: De langste adem. Een leven met Joost Zwagerman

door Jo Vanderwegen

‘Death is not the end’, zo citeert de schrijver Joost Zwagerman (1963-2015) de betreurde Amerikaanse auteur David Foster Wallace (die zelfmoord pleegde) ergens in Alles is gekleurd (2011), Zwagermans verzameling omzwervingen in kunst en literatuur. Wie kon toen bevroeden dat de zinsnede net zo goed op Zwagerman zélf zou komen te slaan, niet eens zoveel later. Want na diens eigen ontijdige dood door zelfmoord bleven de verzamelbundels, dichtboeken en hommages aan Joost Zwagerman binnenstromen.
 
In de jaren tachtig van de vorige eeuw was hij populair geworden als lid van de Maximalen, een dichterscollectief waarvan onder meer Pieter Boskma, Frank Starik en Tom Lanoye deel van uitmaakten. Gimmick! (1989) en Vals Licht (1991) behoorden tot zijn populairste romans. Maar nog meer achting verwierf hij door de publicatie van doorwrochte essays over kunst en literatuur in kranten en tijdschriften. Hij gaf lezingen, trad geregeld op met uiteenzettingen over kunst in De Wereld Draait Door, en gaf een tijdlang theatervoorstellingen met Ronald Giphart en Bart Chabot. Ook zijn (deels postuum uitgegeven) gedichten werden hoog geacht. Voor velen kwam daarin de ware ziel van Joost Zwagerman tot uiting.
 
Zijn dood was een plotse, maar voor sommigen niet onverwachte daad. Ook zijn ex-vrouw Arielle Veerman, met wie hij meer dan twintig jaar samen was en drie kinderen kreeg, voorvoelde al jaren dat het niet goed ging. Dat lezen we in haar pijnlijke, eerlijke en openhartige werk De langste adem. Ze schreef het naar eigen zeggen om de andere kant te tonen van de bevlogen verteller, de enthousiasmerende kenner van schilderkunst en de schrijver die Zwagerman was. Veerman vond namelijk met recht dat zowel zij als de kinderen opzij werden gedrukt door de publiciteitsmachine die na de dood van haar vroegere echtgenoot rondom het fenomeen Zwagerman in stand wordt gehouden. Bij herdenkingen, onthullingen ter zijner nagedachtenis, heruitgaven, worden zij immers stelselmatig niet betrokken.  
 
In haar boek vertelt Veerman over hoe ze Zwagerman op de middelbare school leerde kennen (allebei de klas uit gestuurd), ze met hem bevriend werd en hoe ze omwille van hem uit een jarenlang verblijf in Italië terugkeerde naar Nederland. Die reconstructie wisselt ze af met hoofdstukken over hoe haar huwelijk strandde, wat er daarna gebeurde (vooral aanhoudend beschuldigende en/of verklarende e-mails van Joost Zwagerman), en hoe hij tot slot geestelijk steeds meer leek te ontsporen, tot aan zijn dood en begrafenis. Ze staat niet alleen met haar vermoedens, want de mening dat Zwagerman psychologische verward zou zijn geweest, werd ook meermaals geuit in de televisiedocumentaire van Coen Verbraak waarin onder meer Bart Chabot en Matthijs van Nieuwkerk getuigden van Zwagermans beruchte, woedende e-mails, veelal ‘s nachts geschreven.
 
Het is geen fraai portret dat Veerman schetst, noch over Zwagerman zelf, noch over diens sociale en professionele entourage. Ze toont hoe hij het bureau van zijn eigen psychiater (de beroemde Bram Bakker, tevens publicist), inschakelde om op te treden als mediator, om hun huwelijk alsnog te redden. Dat zij geen speld tussen de redenaties van de ‘specialisten’ kreeg, hoeft dan ook geen betoog. Zwagermans uitgeverij en collega-schrijvers lieten zich eveneens mateloos beïnvloeden door de op hol geslagen gedachten en verdachtmakingen van Zwagerman ten opzichte van haar, zo toont Veerman in haar zeer vlot leesbare autobiografie aan.
 
De langste adem is een onthutsend boek geworden: Joost Zwagerman zal voor de lezer nooit meer zijn wie hij daarvoor was. Vraag is of dat we zijn werk nog met een neutrale geest zullen kunnen herlezen. Werk, dat, ook volgens Veerman zelf, ontegenzeglijk van hoge kwaliteit is. Niet alleen kwamen de stukken in Door eigen hand. Zelfmoord en de nabestaanden (2011), na zijn dood in een ander daglicht te staan, ook zijn bedenkingen en reflecties over schilderijen en boeken worden na het lezen van De langste adem meer dan eens van een nieuwe interpretatielaag voorzien. De langste adem is een boek om in één keer uit te lezen. Veerman vertelt ingehouden, ze wordt nergens larmoyant of rancuneus. Zelfs al zou het wél zo geworden zijn, dan had ze ongetwijfeld op alle begrip bij de lezer voor mogen rekenen.
 
In 2023 is de uitgave gepland van de biografie van Joost Zwagerman, door Maria Vlaar. Zij krijgt daartoe inzage in de literaire nalatenschap van de schrijver, door hem al bij leven geschonken aan het Letterkundig Museum. Daarenboven staat Maria Vlaar met familie én Arielle Veerman in goed contact, aldus de biografe zelf. Iets om naar uit te kijken.  
 
Arielle Veerman: De langste adem. Een leven met Joost Zwagerman, Prometheus, Amsterdam 2020, 256 p. ISBN 9789044641080. Distributie L&M Books 

deze pagina printen of opslaan