Letterkunde

BOEKEN NR. 10, DECEMBER 2021

Andreas Kilcher (red.): Franz Kafka. De tekeningen

door Ludo Abicht

Het lichaam dat uiteenvalt  

In Kafka’s laatste proces. De strijd om een literaire nalatenschap (Bas Lubberhuizen 2019) had de Amerikaans-Israëlische auteur en vertaler Benjamin Balint een ‘kafkaïaans’ beeld geschetst van de verwoede strijd om de erfenis van Franz Kafka. Het verhaal leek wel een vervolg op diens grote romans. In dat boek ging het om de ‘literaire’ nalatenschap en werd er nauwelijks aandacht geschonken aan de tekeningen die mede deel uitmaakten van dit bestand.
 
Franz Kafka. De tekeningen, onder redactie van Andreas Kilcher, hoogleraar literatuur- en cultuurstudies aan EHT Zürich, brengt niet alleen meer dan 160 tot nog toe grotendeels ongepubliceerde tekeningen en schetsen van Kafka, maar verhaalt ook de strijd om die nalatenschap die niet los kan gezien worden van het verhaal van Balint. Ook hier staan de figuren van Max Brod en zijn medewerkster Ilse Esther Hoffe centraal. Omdat Max Brod zijn Kafka-archief aan haar nagelaten had, groeide de strijd om het bezit van de tekeningen ook uit tot een pijnlijk juridisch gevecht over de nalatenschap, die Kafka zelf op zijn sterfbed had willen laten verdwijnen. Niet omdat hij zijn werk waardeloos of ondermaats vond, eerder integendeel. Hij was, zowel als bediende in een verzekeringsmaatschappij als in zijn ‘bijberoep’ als schrijver en tekenaar, zo rigoureus perfectionistisch dat deze manuscripten en teksten in zijn ogen nog lang niet aan zijn criteria voldeden.
 
Gelukkig voor de rest van de wereld is Max Brod niet op zijn wens ingegaan, en blijven we een eeuw later nog steeds geobsedeerd door de zoektocht naar de diepe waarheid in deze ogenschijnlijk eenvoudige verhalen, waarin het bijna onmogelijk lijkt de realiteit van de gelijkenis te onderscheiden. Want niemand verandert plotseling in een reusachtige kever of wordt door een onzichtbaar tribunaal veroordeeld voor misdaden die hij nooit heeft begaan. Met dit voorbehoud dat ieder van ons al eens het vernietigende gevoel gehad heeft, in de ogen van de anderen niets meer dan een afstotelijk ongedierte te zijn, of, net als de zussen en zovele familieleden en vrienden van Kafka, een Untermensch te zijn geworden die ergens in een strafkolonie moet worden omgebracht.
 
Hetzelfde kan men zeggen over zijn tekeningen, die op het eerste gezicht onafgewerkte schetsen zijn, meestal van menselijke figuren die uit één of meerdere zwarte lijnen, schreven, bestaan, maar die van verre herinneren aan bepaalde tekeningen van bijvoorbeeld Matisse, de kunstenaar die met een paar lijnen de hele rijkdom van een uitgewerkt schilderij kon suggereren. Neem nu het twintigtal reeds vroeg bekende schetsen, waarvan Fischer Bücherei er in de jaren 1960 drie (nummers 113-118) gebruikt heeft als omslagillustraties van Amerika, Het proces en Het oordeel. Max Brod had ze afgedrukt in Franz Kafka. Eine Biographie, in 1937.
 
In de eerste tekening staat een man voor een groot schoolbord, dat op een kaart lijkt. Het Amerika van Kafka’s verbeelding? In de tweede tekening zit dezelfde figuur duidelijk wanhopig met zijn hoofd op zijn handen aan een tafel, zoals Joseph K., de protagonist van Het proces, zich blijkbaar gevoeld moet hebben, nadat al zijn pogingen om te weten te komen wie hem waarvan beschuldigde en hoe hij zich daartegen ook maar enigszins kon verdedigen de een na de ander mislukt zijn, tot hij ten slotte ‘als een hond’ (zijn eigen woorden) zonder kans op een beroep afgemaakt wordt. En in de schets die voor Het oordeel gekozen werd staat deze jongeman met de handen op de rug en wijdbeens tussen drie hekken die hem insluiten, als een beschuldigde vóór zijn oppermachtige rechter die niemand anders dan zijn eigen vader bleek te zijn. In de drie gevallen versterken de afbeeldingen, waarvan we niet weten of Kafka ze ook daarvoor bedoeld had, de indruk van een wereld waarin de helaasheid der dingen niet alleen droevig stemt, maar ook dodelijk kan zijn. In die zin is trouwens de ultieme verdwijning van de, alweer door zijn vader, gestrafte jongeman uit de onvoltooide roman Amerika in een Indiaans reservaat in Oklahoma niet veel beter dan een doodvonnis.
 
Wanneer we nu het hele bestand van Kafka’s grafisch werk onder ogen krijgen, valt op dat hij in het begin, waarschijnlijk nog onder invloed van zijn opleiding aan de academie, helemaal geen stokachtige figuurtjes tekende, maar volle portretten, zij het met heel veel surrealistische verwijzingen. Vaak zijn het krabbels, karikaturen of fiorituren aan de rand van zijn cursussen aan de rechtsfaculteit, of illustraties in brieven, maar ook schetsen in tekenschriften. Af en toe van dieren of gebouwen, maar in de meeste gevallen van mensen, zoals bijvoorbeeld het sterk expressionistische beeld van een duidelijk verslaafd drinker (nummer 68, 69) of een zelfportret (nummers 80, 81).
 
Het boek opent met een zeer informatieve tekst over ‘Overlevering en bestand’ door Andreas Kilcher, die verder op een indringend essay brengt over de verhouding tussen tekenen en schrijven bij Kafka. Het bevat ook een essay van de Amerikaanse filosofe Judith Butler, ‘Kafka’s schetsen van lichamelijk leven’ en ten slotte een ‘Beschrijvende catalogus’ door Pavel Schmidt.
 
Ik wil eindigen met een paar citaten die hopelijk mensen zullen aanzetten dit prachtig uitgegeven boek te kopen. Het eerste is van Kafka zelf: <br /> 
‘Hoe bevalt je mijn tekenen? Weet je, ik was ooit een groot tekenaar, maar toen ben ik bij een slechte schilderes schoolse tekenlessen gaan nemen en heb ik mijn hele talent verknoeid. Stel je dat eens voor! Wacht maar, ik zal je binnenkort een paar oude tekeningen sturen, dan kun je lachen. Die tekeningen hebben mij indertijd, het is al jaren geleden, meer bevrediging geschonken dan enige andere bezigheid.’
(Briefe 1913-1914)
 
Het tweede komt uit het essay van Judith Butler:
  <br /> ‘Dat altijd in beweging verkerende ding, dat niet te grijpen is, is ook te vinden in de tekeningen waarin het lichaam ontsnapt aan zijn eigen vaste vorm, waarbij dat “vaste” zich ontpopt als precies datgene wat de breuken bedekt, die het lichaam beletten een geheel te zijn, die laten zien hoe het lichaam uiteenvalt terwijl het streeft naar een oplossen in lijn, beweging en lucht, een vluchtende figuur die ontsnapt aan gevangenschap.’
 
Andreas Kilcher (red.): Franz Kafka. De tekeningen, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2021, 368 p. : ill., 20x30cm. ISBN 978902531360. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri