Beschouwingen

JEUGDBOEKEN NR. 2, SEPTEMBER 2015

Schrijven voor de enige echte lezers: * JMG Le Clézio, een mijlpaal in cross-overfictie

door Sandra L. Beckett - vert. An-Sofie Bessemans

'Ik zou me tot iedereen willen richten’, stelde Jean-Marie Gustave (JMG) Le Clézio al heel vroeg in zijn carrière, in een gesprek met Pierre Lhoste. Het lijkt erop dat de Franse auteur, die de laatste vijftig jaar ook zo’n vijftig boeken heeft gepubliceerd, goed in die opzet geslaagd is. Le Clézio is een van mijn favoriete cross-overauteurs en duikt dan ook veelvuldig op in mijn boek Crossover Fiction: Global and Historical Perspectives, dat verscheen slechts enkele weken voor hij in 2008 de Nobelprijs voor Literatuur won. De Zweedse Academie omschreef Le Clézio als een ‘author of new departures, poetic adventure and sensual ecstasy’. Het toekennen van ‘s werelds meest prestigieuze literaire prijs aan een auteur wiens ‘poetic adventures’ zowel voor kinderen als voor volwassenen zijn, was ongetwijfeld een mijlpaal voor de cross-overfictie. Le Clézio is zonder twijfel de eerste Nobelprijswinnaar die sinds het begin van zijn carrière geweigerd heeft een verschil te maken tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen. Sinds de bekroning hebben de critici meer oog voor Le Clézio’s werk – dat voordien buiten het Franse taalgebied niet de aandacht kreeg dat het verdiende –, maar toch zien recensenten de fundamentele cross-overdimensie van zijn schrijverschap doorgaans nog steeds over het hoofd. Tijdens een gesprek op het International Festival of Authors in Harbourfront, Toronto, in 1995, besprak ik met Le Clézio zijn kijk op ‘cross-over’ en meende hij stellig dat, met de uitzondering van verhalen bedoeld voor kleuters, hij niet gelooft dat je ‘opzettelijk voor kinderen kunt schrijven’ (Beckett 1997). Zoals vele cross-overauteurs weigert Le Clézio jeugdliteratuur te beschouwen als een genre dat verschilt van literatuur voor volwassenen of Literatuur met een grote L.
 
Le Clézio was pas drieëntwintig toen zijn eerste roman, Le procès-verbal (1963, vert. Proces-verbaal) een literaire sensatie veroorzaakte doordat hij de Prix Théophraste Renaudot won. In 1980 won hij ook de Grand Prix Paul Morand, toegekend door de Académie Française, voor zijn volwassenenroman Désert. Le Clézio beweert dat hij schrijft sinds zijn zevende, wat mogelijk zijn aantrekkingskracht voor jonge lezers kan verklaren. Critici vonden Le Clézio altijd al moeilijk te classificeren, wat ongetwijfeld deels te wijten is aan zijn cross-overgehalte. Al bij de aanvang van zijn carrière drukte Le Clézio zijn ontevredenheid over de literaire roman uit, een ontevredenheid die recenter ook door auteurs als Philip Pullman wordt gedeeld. De boeken en auteurs die Le Clézio bewondert, worden door jong en oud gelezen: onder meer de sprookjes van Duizend-en-één-nacht, Charles Dickens, Jack London, Robert Louis Stevenson en Mark Twain. Wanneer hij de boeken opsomt die hij als kind graag las, zoals Jack Londons De roep van de wildernis, wijst Le Clézio erop dat, hoewel deze boeken ‘voornamelijk door kinderen worden gelezen’, het geen ‘kinderboeken’ zijn. De auteur beweert dat hij het grootste deel van de literatuur voor volwassenen gelezen heeft toen hij tien jaar oud was, van Robinson Crusoë tot Stevenson, die hij uit de bibliotheek van zijn grootvader leende (Beckett 1997).  
Met uitzondering van Voyage au pays des arbres (1990) werden al Le Clézio’s zogenaamde jeugdboeken eerst uitgegeven voor volwassenen alvorens ze, met enkel paratekstuele wijzigingen, in edities voor de jeugd verschenen. Het initiatief voor deze ‘adult-to-child cross-over’ (werken die oorspronkelijk voor volwassenen werden uitgegeven en vervolgens gelezen werden door jonge lezers) kwam van Pierre Marchand, de oprichter van het jeugdfonds bij Gallimard (waar de meeste boeken van Le Clézio verschenen), in navolging van de publicatie van Voyage au pays des arbres. Bijna al zijn titels die de grens oversteken van volwassenenliteratuur naar jeugdboek, komen uit twee kortverhalenbundels die aan het eind van jaren zeventig verschenen. Marchand stelde voor dat een aantal verhalen uit Mondo et autres histoires zouden worden uitgegeven in de succesvolle paperbackserie ‘Folio Junior’. Lullaby, een initiatieverhaal over een jong meisje, verscheen als eerste in 1980. Het thema van de initiatie — essentieel in Le Clézio’s werk — verklaart veel van zijn aantrekkingskracht voor jonge lezers. Met uitzondering van het bijzonder lange verhaal Lullaby publiceerde Gallimard Le Clézio’s kortverhalen per twee. In 1982 verschenen ‘Celui qui n’avait jamais vu la mer’ (zie p. 227) en ‘La montagne du dieu vivant’ samen in een volume dat enkel de titel van het eerste verhaal draagt. Het jonge hoofdpersonage van ‘Celui qui n’avait jamais vu la mer’ loopt weg naar zee met het boek over de reizen van Sinbad. Le Clézio moet gevoeld hebben dat meer verhalen uit Mondo cross-overpotentieel hadden, want in een brief aan de Franse illustrator Georges Lemoine in 1990 stelde de auteur voor om ‘Hazaran’ of ‘La roue d’eau’ voor de ‘Folio Junior’-reeks te illustreren. Verschillende kortverhalen werden ook overgenomen uit een tweede bundel, La ronde et autres faits divers (1982). In 1985 werden de verhalen ‘Villa Aurore’ en ‘Orlamonde’ samen gepubliceerd in de reeks ‘Folio Junior’. In dezelfde reeks verscheen in 1990 ‘Peuple du ciel’, een prachtig verhaal uit Mondo over een blind Hopimeisje, samen met ‘La grande vie’; een initiatieverhaal uit La ronde over twee Franse meisjes die weglopen.
 
Sinds het ontstaan van het jeugdliteraire fonds in de jaren zeventig heeft Gallimard vele teksten van hun reguliere auteurs heruitgebracht als prentenboek. De getalenteerde Georges Lemoine was vele jaren verantwoordelijk voor de illustraties van een groot deel van deze boeken. Lemoine vertelde me dat hij erg geïnteresseerd is in het illustreren van hedendaagse literatuur ‘wanneer ze van het niveau is van Le Clézio, Yourcenar, Tournier, Bosco…’ Kortom, alle grote auteurs die bij Gallimard voor kinderen werden uitgegeven (Lemoine 2003). Een jaar na publicatie in de reeks ‘Folio Junior’ samen met ‘La grande vie’ verscheen het verhaal Peuple du ciel in prentenboekenformaat met illustraties van Lemoine. Terwijl Le Clézio het boek voor mijn zoon signeerde in 1993, drukte hij zijn bewondering uit voor Lemoines prachtige illustraties. Lemoine was zo vriendelijk de brieven die Le Clézio hem stuurde tijdens het ontstaansproces van het prentenboek, in 1988 en 1990, met mij te delen. De correspondentie wijst op het grote belang dat de auteur hecht aan de transfer die het verhaal maakte naar een jonger publiek.
Een andere manier om volwassenenboeken bij jonge lezers te brengen, zie je in Balaabilou: een excerpt uit een volwassenenroman wordt voor een jong publiek opnieuw ‘verpakt’. Het was Gallimard, aldus Le Clézio, die in 1985 voorstelde om een passage uit het bekroonde Désert om te turnen in een jeugdboek. Hoewel het colofon vermeldt dat ‘Balaabilou’ een novelle is die uit Désert komt, is het eigenlijk een oosters sprookje — het cross-overgenre par excellence — in de traditie van de sprookjes van duizend-en-een-nacht. Het verhaal van ‘Balaabilou’, in de volwassenenroman ingebed door een anonieme verteller, wordt hier verteld door de oude visser Naman terwijl hij zijn boot waterdicht maakt op het strand. Toehoorders zijn de jonge heldin Lalla en de andere kinderen uit het dorp die als betoverd rond het vuur luisteren. De oorspronkelijke hardcover prentenboekeneditie van Balaabilou verscheen buiten reeks en zonder aangewezen lezerspubliek; de recentere editie bij ‘Folio Cadet’ laat het lezerspubliek zonder bovengrens: vanaf negen jaar en ouder. Een novelle voor volwassenen van Le Clézio werd eveneens integraal gepubliceerd met een nieuwe paratekst ontworpen voor de jeugd. Pawana, oorspronkelijk bedoeld voor een opvoering op het planken en uitgegeven voor volwassenen in 1992, werd heruitgegeven voor de jeugd in 1995. Het boek verscheen in Gallimards ‘Lecture Junior’-reeks voor kinderen vanaf negen en ouder, en werd eveneens geïllustreerd door Lemoine. De jeugdeditie van Pawana, een avonturenverhaal over de walvisvangst in Baja California dat zich afspeelt in de negentiende eeuw (pawana betekent walvis in de taal van de Nattick-indianen), was succesvoller dan die voor volwassenen. Jonge lezers eigenen zich het verhaal toe zoals Le Clezio zelf deed met de favorieten uit zijn eigen kindertijd, Robinson Crusoë en Schateiland.
Le Clézio en zijn vrouw Jemia schreven in 1990 samen Sirandanes, een verzameling traditionele raadselgedichten uit Mauritius. Vijftien jaar later werd het uitgebracht voor de jeugd bij Seghers Jeunesse, met als enige echte verschil een nawoord van Danielle Henky, dat volgens de uitgever bedoeld was om de raadsels toegankelijk te maken voor een zo groot mogelijk aantal lezers. Jonge lezers appreciëren de bundel allicht meer dan volwassenen, raadsels zijn immers een belangrijk deel van de kindercultuur. De jeugdeditie lijkt tamelijk overbodig. De beide edities bevatten immers raadsels in zowel het Creools als het Frans, net als een kort Creools lexicon en erg eenvoudige aquarellen, gemaakt door Le Clézio zelf. Van bij de aanvang was Sirandanes al een cross-overboek dat voor lezers van alle leeftijden geschikt was.
 
Wat maakt van deze Nobelprijswinnaar een cross-overauteur? Ik heb elders gesuggereerd dat de sleutel tot het fenomeen van cross-over grotendeels ligt in de kunst van het verhalen vertellen (zie Beckett 2009). In zijn succesvolle memoire The Child that Books Built: a Memoir of Childhood and Reading (2002) beklemtoont Francis Spufford de aangeboren behoefte aan verhalen van ieder mens, los van zijn leeftijd. Le Clézio is zich ten volle bewust van die behoefte, zijn volledige oeuvre is een apologie van het verhaal. In La guerre (1970), een van zijn vroege experimentele romans, deelt Bea B. de zoektocht van de auteur en voelt ze dat de sleutel tot overleven in verhalen schuilt. Le Clézio bedt in zijn romans eenvoudige verhalen in die kinderverhalen zouden kunnen zijn. Zijn allereerste roman, Le procès-verbal, begint met een variatie op het typische begin van sprookjes: ‘Il y avait une petite fois...’ (vert. ‘Er was eens een keertje’). Le Clézio is altijd in de eerste plaats een verteller van verhalen geweest. Tegen het einde van de jaren zeventig leidde zijn verlangen om een eenvoudig, maar diepgaand verhaal te vertellen tot het aannemen van een traditionelere en meer elementaire narratieve vorm. Met Mondo et autres histoires (1978) werd zijn werk toegankelijker voor een breder publiek, waaronder ook jonge lezers. In L’inconnu sur la terre, een poëticaal essay dat kort voor Mondo verscheen, beschrijft de auteur de taal waar hij naar verlangt: ‘Mijn taal zou niet langer enkel die van mensen en hun boeken zijn, maar zou iedereen op deze wereld aanspreken, en iedereen zou die begrijpen’ (1978). Het is zeker geen toeval dat Le Clézio’s eerste boeken voor een jong publiek hetzelfde jaar werden uitgegeven.
Gesuggereerd wordt dat, samen met vertelkunst, de grootste gemene deler van hedendaagse cross-overfictie de mythe is. De Britse auteur S.F. Said schrijft de wijdverspreide aantrekkingskracht van ‘de grote cross-overs’ toe aan het feit dat ze ‘hun mythologische dimensie erg serieus nemen.’ De Franse auteur Michel Tournier gelooft ook dat de ‘mythologische dimensie’ het succes van een werk voor lezers van alle leeftijden verklaart. In een hoofdstuk van zijn autobiografie Een vlaag van bezieling (Meulenhoff, 1994) getiteld ‘De mythologische dimensie’ beschrijft Tournier de mythe als ‘een gebouw met een aantal verdiepingen’ met een ‘kinderverhaal’ als basis en een ‘metafysische top’. Door zijn veellagige karakter is de mythe het ideale vehikel voor cross-overauteurs. Germaine Brée wees er in 1990 terecht op dat de ‘verhalenverteller’ Le Clézio zijn weg zou vinden door zich ‘tot de mythe te wenden’. De bron van de ‘mythologische dimensie’ die Le Clézio’s aantrekkingskracht voor een cross-overpubliek uitmaakt, zijn de boeken die hij in zijn eigen kindertijd las. Hun fundamentale belang in het creëren van een persoonlijke mythologie van alle kinderen wordt erkend door Tournier in Een vlaag van bezieling: ‘Wat je in je kinderjaren leest wordt volgens mij een onaantastbaar kapitaal, een onverwoestbare basis, nog niet eens zozeer voor je literaire ontwikkeling en oordeel als wel voor je persoonlijke gevoel, je persoonlijke mythologie’. Le Clézio erkent dat alles wat hij schrijft diepgaand beïnvloed is door de boeken die hij als kind las. Daniel, het jonge hoofdpersonage van Celui qui n’avait jamais vu la mer, heeft maar één verlangen: om de zee te zien; hij wou dat zijn naam Daniel Sinbad was. Een groot, roodgebonden volume van De reizen van Sinbad, het enige boek dat hij ooit gelezen heeft, vergezelt Daniel overal, wat ons herinnert aan de oude Galland editie van Duizend-en-één-nacht waar Le Clézio zelf zo dol op was. De verdwijning van het hoofdpersonage en het boek dat hij zo koestert, verandert Daniel effectief, althans in de ogen van zijn klasgenoten, in Sinbad, een legendarisch figuur die door hun dromen en gedachten spookt.
Voor de jonge Le Clézio was een ‘roman’ synoniem met een ‘avontuur’. Zijn kinderdroom om ‘een avonturenverhaal te schrijven’ à la Jules Verne, Robert-Louis Stevenson, Jack London en Herman Melville bleef de auteur achtervolgen en deze aspiratie vindt zijn neerslag in Pawana (Lhoste 1971). De novelle vertelt over een schattenjacht die doet denken aan Stevensons Schateiland en gaat over negentiende-eeuwse walvisjagers, wat de herinnering aan Moby Dick van Melville oproept. De kapitein van de Léonore, Charles Melville Scammon, is geobsedeerd door zijn zoektocht naar de geheime lagune in Baja California waar grijze walvissen komen om jongen te baren. In Le Clézio’s ogen is het avonturenverhaal nauw verbonden met de bildungsroman. De auteur zelf beschrijft het als een roman die een kind voorstelt op de kaap van volwassenheid en door omstandigheden verplicht wordt zichzelf te redden: ‘Het zijn kinderen die in het leven worden gesmeten. Ze moeten proberen… om volwassenen te worden, en het is deze overgang die me interesseert’ (Beckett 1997). In Pawana scheept John of Nantucket in als scheepsjongen op kapitein Scammons schip, waar hij niet alleen zijn debuut zal maken als harpoenier, maar ook zal worden ingewijd in de liefde (met het inheemse meisje Araceli) en de dood (het bloedbad van de walvissen en de moord op Araceli). De groei naar volwassenheid, die in bijna al zijn fictie aanwezig is, verklaart veel van Le Clézio’s aantrekkingskracht voor jonge lezers. Lullaby, Daniel, Jon, Pouce en Poussy, net als zoveel hoofdpersonages in zijn volwassenenromans, zijn allemaal betrokken in een initiatie-avontuur. Het thema van de initiatie, de passage van kind naar volwassene, is het cross-overthema par excellence. Hoewel veel van Le Clézio’s oeuvre enkel voor volwassenen is uitgegeven, verliest hij nooit uit het oog dat literatuur ook een manier moet zijn voor kinderen om binnen te komen in het leven, om het leven te begrijpen, om hen hun eigen vragen te doen zoeken.  
 
Na het verschijnen van de Engelse vertaling van zijn volwassenenroman Le chercheur d’or (1985) in 1993, vertelde Le Clézio me dat het boek zonder twijfel kon worden gelezen door een jong publiek, waarmee hij herhaalde dat hij geen onderscheid maakt tussen volwassenenliteratuur en jeugdliteratuur. Le Clézio geeft de kindlezer een geprivilegieerde status die die van de volwassen lezer overtreft, vanuit de overtuiging dat kinderen in de pre-adolescentie, in het proces van het ontdekken van literatuur, lezen met een ‘frisheid’ en ‘overtuiging’ die ze nooit opnieuw zullen ervaren. Hij staat erop dat ze op dezelfde manier als volwassenen worden aangesproken. De Nobelprijswinnaar ijvert ervoor dat schrijvers nooit uit het oog mogen verliezen dat ze zich altijd ook richten tot ‘kinderen op de drempel van de adolescentie,’ want zij zijn de enige echte lezers. 
  
Bronnen
Beckett, Sandra L. De grands romanciers écrivent pour les enfants. Les presses de l’Université de Montréal; 1997.  
Beckett, Sandra L. Crossover Fiction: Global and Historical Perspectives. Routledge, 2009.
Lemoine, Georges. Letter to Sandra L. Beckett, 21 January 2003.
Lhoste, Pierre. Conversations avec J.M.G. Le Clézio. Mercure de France, 1971.

deze pagina printen of opslaan