Nederlands proza

Willem Frederik Hermans: Het grote medelijden

door Erik de Smedt

Behalve monumentale romans als Nooit meer slapen en De donkere kamer van Damokles, matige gedichten en vlijmscherpe essays en polemieken, schreef Willem Frederik Hermans talrijke novellen, waarvan het absurd-tragische oorlogsverhaal Het behouden huis het bekendst is. In deze verzamelbundel werden alle novellen bijeengebracht die de auteur met deze genreaanduiding heeft beschreven. Dat het postume Ruisend gruis tot dat genre kan worden gerekend, was dus niet voldoende om het hier op te nemen. Zo ontbreken ook nochtans bekende teksten als Manuscript in een kliniek gevonden, Paranoia en De blinde fotograaf. Anderzijds bevat de bundel heel wat (vooral vroege) korte schetsen die het predikaat 'novelle' eigenlijk niet verdienen. Blijkbaar was het de uitgever er vooral om te doen de herinnering aan Hermans als schrijver op de kortere baan levend te houden, in afwachting van de wetenschappelijk verantwoorde leeseditie die in voorbereiding is.

Hermans eerste novellen, geschreven in de jaren '40, zijn surrealistisch getint en doen denken aan schilderijen van Willink. Het interessantst zijn de bijna onverhuld autobiografische verhalen over een ongelukkige jeugd: Elektrotherapie, Een wonderkind of een total loss en het prachtige De elektriseermachine van Wimshurst. Hermans' sombere wereld, bevolkt door schoften, eenlingen en miskende genieën, is al vroeg een vaststaand gegeven. Uit de verzamelbundel komen twee kanten van zijn schrijverschap naar voren. Enerzijds een ernstige, bittere, tragische schriftuur, zoals in de onvolprezen novelle Het behouden huis, anderzijds een groteske, surreële, tragikomische schrijftrant zoals in de 'geriatrische verkenning' Hundertwasser, honderdvijf en meer. Nu de tragiek van de oorlog al meer dan een halve eeuw achter ons ligt, zou een jongere generatie vooral die tweede Hermans kunnen gaan waarderen, die aansluit bij een springerig, postmodern levensgevoel. Ernst en absurditeit hoeven elkaar trouwens niet uit te sluiten, de combinatie maakt vele verhalen alleen navranter: de magistrale schets De kat Kilo bv. of het nog in de oorlog geschreven, maar pas decennia later bewerkte en gepubliceerde 'fictieve' oorlogsdagboek Madelon in de mist van het schimmenrijk, dat in een beknoptere vorm de epische spankracht en de emotionele geladenheid vertoont van De tranen der acacia's of De donkere kamer van Damokles. Een aantal weinig geïnspireerde novellen uit de jaren '80 --- van Filip's sonatine tot De zegelring -- ontwerpen niet meer dan een wereld van bordkarton en zullen de tijd niet overleven. Het gros van deze verhalen en novellen verbeeldt echter met een ongeziene taalkracht en een sterk ruimtelijke sfeerschepping de diepste drijfveer van de schrijver W.F. Hermans: "scheppend nihilisme, agressief medelijden, totale misantropie".

Willem Frederik Hermans, Het grote medelijden, De Bezige Bij Amsterdam, 2002, 616 p., € 29,5. ISBN 9023404491

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2002

deze pagina printen of opslaan