Beschouwingen

Schrijven als een vorm van archief: * Gesprek met Rachida Lamrabet en Abdelkader Benali

door Erwin Jans

Naast hun schrijverschap hebben Rachida Lamrabet en Abdelkader Benali nog iets gemeen: hun Marokkaanse afkomst. Rachida combineert die met de Belgische/Vlaamse identiteit en Abdelkader met de Nederlandse. Hoe bepalend is die afkomst voor hun schrijverschap? Voor de perceptie van hun werk? Voor hun eigen identiteit? Voor hun verantwoordelijkheid als schrijver? Een tijdlang was ‘allochtone literatuur’ een issue in de republiek der letteren. Is dat nog steeds het geval? Rachida Lamrabet schreef de romans Vrouwland (2007), Een kind van God (2008) en De man die niet begraven wilde worden (2011). Zij schrijft ook voor het theater. Abdelkader Benali schrijft romans, essays en reisverhalen. In 2003 ontving hij de Libris Literatuurprijs voor zijn tweede roman De langverwachte. Onlangs publiceerde hij met zijn vrouw Saida een Marokkaans kookboek, Casa Benali.

Erwin Jans: Het begrip ‘allochtone’ literatuur heeft een tijdlang een politieke rol gespeeld in de Nederlandstalige literatuur. Heeft het voor jullie ooit enige positieve of negatieve betekenis gehad? Hebben jullie het gevoel dat we stilaan aan dat begrip voorbij zijn?

Abdelkader Benali: Ik heb ‘allochtoniteit’ altijd proberen te definiëren in samenhang met begrippen als oraliteit, moderniteit en postmoderniteit, als onderdeel van een breder discours waarin de thematiek terugslaat op de literatuur zelf. Wanneer je het hebt over anders zijn in de literatuur, over het articuleren in een andere taal dan je moedertaal, dan spelen daar echo’s in mee die veel meer omvatten dan enkel het politieke verhaal. Het politieke verhaal is vrij dun. Het is intussen zo gepopulariseerd dat ook populisten denken erover te kunnen meepraten. Ik wil niet in die hoek geduwd worden. Ik ben er altijd van uitgegaan dat literatuur getuigt van een kosmopolitische, open, liberale houding ten opzichte van wat het betekent mens te zijn.

Rachida Lamrabet: Het gebruik van een term als ‘allochtoon’ is een verarming van de literatuur. Het brede, diverse, open kader van de literatuur staat haaks op het ondergebracht worden onder een bepaald etiket. Ik heb me altijd tegen die term verzet, omdat hij op zich al een soort van waardeoordeel lijkt in te houden. Waar ik inhoudelijk mee bezig ben, wordt door zo’n term herleid tot iets wat weinig of niets met literatuur te maken heeft, en veel meer met sociologie, met doelgroepen en minderheden.  
Jans: Kunnen jullie je voorstelen dat die term een rol gespeeld heeft in een positieve discriminatie? Er werd en wordt nog vaak gezegd: er zijn te weinig schrijvers van andere culturele origine? <br /> 
Benali: Wat is veel en wat is weinig? Ik vind dat een onzinnige discussie. Je kan de kwaliteit en de staat van de multiculturele samenleving niet afmeten aan het aantal mensen dat instroomt in de republiek der letteren. De literatuur bantoeniseren is een heilloze weg. Onze lezers zijn daarenboven vooral autochtonen, die geen allochtonen hebben in hun onmiddellijke omgeving. Zij zijn vooral geïnteresseerd in menselijke ervaringen en hoe die in de literatuur gestalte krijgen, en veel minder in sociologische feiten. Ik heb nog nooit van een lezer gehoord dat hij me leest omdat ik een allochtone auteur ben.  
 
Lamrabet: Wat ik wel meemaak, is dat Marokkaanse lezers komen zeggen dat ze blij zijn dat ik boeken schrijf en dat ze zich daarin kunnen herkennen. Dat ik de term ‘allochtone auteur’ verwerp, betekent niet dat ik geen Marokkaans-Belgische identiteit heb. De geschiedenis die ik met me meedraag, is natuurlijk van belang en drukt ongetwijfeld zijn stempel op wat ik schrijf. Die geschiedenis spreekt een bepaalde categorie van lezers aan die op zoek zijn naar herkenning.
 
Benali: Ik ben dat in de loop der jaren veel minder gaan voelen, omdat ik ook ben gaan inzien dat die bewondering vaak heel dun is. Vaak is het trots bij gebrek aan beter [lacht]. Je bent even de smaak van de dag. Ik vraag vaak: ‘Heb je het boek ook gelezen en wat vind je ervan?’ Met andere woorden: in hoeverre is die trots ook onderdeel van een leeservaring? Dat vind ik het belangrijkste.
 
Jans: Hebben jullie je positie als ‘allochtone’ schrijver ooit ervaren als een bijzondere verantwoordelijkheid naar een groep toe?  
 
Benali: Ik denk dat we beiden schrijven vanuit een vorm van onthechting. Schrijven is een onthechtingsproces en je hecht je weer aan wat je schrijft. Een van de mooiste geschenken van het schrijverschap is dat je leert van een afstand naar de dingen te kijken. In die afstand komen de verbeelding en de verwoording tot stand. Je wordt een kritische waarnemer. <br /> 
Lamrabet: De positie van buitenstaander is cruciaal. Dat is een proces van vervreemding, maar niet noodzakelijk negatief. Voor mij is het zelf zeer heilzaam. Je kan als schrijver aan de rand gaan staan en observeren. Die afstand creëert een plek van verbeelding waar je thuis bent. Je bent een stille getuige van wat gebeurt.
 
Benali: Die onthechting is universeel. Alle schrijvers tussen Spitsbergen en Cape Town zullen dat proces herkennen. Het is de basisvoorwaarde van het schrijven. Wat wij specifiek doen, is een bepaalde wereld in kaart brengen. We zijn de cartografen van de conditie van onze cultuur, van de uitsnede van een bepaalde periode. Maar op een andere manier dan de socioloog. We werken aan het collectieve geheugen door het noteren van menselijke ervaringen. Je legt een archief aan en dat archief is voor mij een instrument in de polemische strijd rond de multiculturele samenleving. Je kan het werk van Rachida en mij inzetten tegen de waan van de dag. In Nederland wordt er op dit ogenblik over Marokkanen gesproken alsof ze gisteren het land binnenkwamen. En dus ook morgen weer kunnen vertrekken. Er wordt over hen gesproken op een oppervlakkige, één-dimensionale manier, alsof het bordkartonnen personages zijn. Vanaf het ogenblik dat je een boek kan voorleggen dat tien of vijftien jaar geleden geschreven is over die mensen, kan je zeggen: dat is een leugen, de fictie spreekt in dit geval de waarheid. Want in dat boek wordt het menselijk tekort gearchiveerd van de migranten die in de jaren vijftig en zestig zijn aangekomen, in de jaren zeventig hun vrouwen en kinderen lieten overkomen, en zich definitief zijn gaan vestigen. Dat is een dynamisch proces dat in onze romans beschreven wordt. Ik zie schrijven als het ontwikkelen van beelden in een donkere kamer: in dit geval beelden van een verleden. Die mensen waren er al. Wij zijn er al. We zijn niet gisteren toegekomen. Dat archief kan je inzetten tegen de laster, de haat en de agitprop van de rechts-populisten.
 
Jans: Is dat het engagement waartoe literatuur in staat is?
Lamrabet: Je kan in fictie veel nuances aanbrengen, veel meer dan in andere media. De journalistiek is vaak oppervlakkig en kort. Eenzelfde anekdote kan je in een roman verdiepen. Je kan mensen tonen met hun gebreken en hun kwaliteiten. Dat is een intieme communicatie. Je kruipt in het hoofd, het lichaam en het leven van individuen. Het is belangrijk dat mensen als individuen worden afgebeeld. Het huidige debat is erg zwart-wit, vol stereotypen.
 
Benali: Die vooroordelen worden door sommige groepen systematisch ingezet om het debat te vervuilen voor eigen politiek gewin. Het archief is belangrijk omdat het de andere geschiedenis van Europa bevat. Ik heb veel bewondering voor het werk van de Brits-Ghanese documentairemaker John Akomfrah. Hij is een van de stichters van het Black Audio Film Collective, dat zich tussen 1982 en 1998 intensief heeft beziggehouden met de gekleurde aanwezigheid in Engeland. Zij hebben de marginalisatie van de migratie onder Margaret Thatcher in beeld gebracht. Ze gingen filmen tijdens rellen en zagen hoe migranten in hun wijken de rellen probeerden te sussen en zochten naar een middenweg tussen de jonge relschoppers en het establishment. Hij filmt Jamaicanen, Indiërs, Pakistanen... Hij filmt het andere Engeland, het andere Europa. In een latere documentaire vraagt hij zich af wat een zwarte doet op een schilderij van de Duitse Renaissance schilder Holbein. Waar zit de zwarte in het collectieve bewustzijn van Europa? Dan komt een veel genuanceerder beeld tevoorschijn dan de bordkartonnen figuren waar we het over hadden.  
 
Als je schrijvers als Rachida en mij al zou moeten onderbrengen in een categorie, dan is het in die van alternatieve geschiedschrijvers van Europa. Blijkbaar mogen we in Europa niet geloven dat vluchtelingen mensen zijn. Stel je voor! Dan zouden we ze rechten moeten geven. Dan zouden we ons moeten schamen. En dat willen we niet. Akomfrah zegt daarentegen: deze mensen zijn altijd al in Europa geweest. Ik kom veel in contact met jonge Marokkaanse kunstenaars: fotografen, filmakers, multimedia kunstenaars... Ik geef hen steeds de raad in hun eigen buurt te gaan fotograferen en filmen, onder  te duiken in de fotoboeken van hun ouders om een archief aan te leggen. Dat is fantastisch materiaal en niemand kijkt daar naar. Er zijn maar heel weinig mensen die toegang hebben tot die gesloten werelden van de migratie. Die jonge kunstenaars komen eruit voort en kunnen een fantastisch archief aanleggen. Het archief van de migratie.  
 
Lamrabet: Iedere familie heeft zijn fotoboek. Er zijn ontzettend veel verhalen die verloren dreigen te gaan als de eerste generatie binnenkort verdwijnt. Het is uniek materiaal. Foto’s, brieven en cassettebandjes, die de klassieke manier waren om te communiceren met de familie. Je mag niet vergeten dat veel migranten analfabeet waren. Al die voorwerpen vertellen het verhaal van hoe wij hier zijn aangekomen. Het is onze context. Ik ben bezig met een groep mensen om dat materiaal te verzamelen, om interviews te organiseren, om schrijfopdrachten te geven. Al is het niet makkelijk om dat intieme materiaal te verzamelen.  
 
Benali: Je zou de mensen moeten kunnen overtuigen dat er naar hun verhalen niet geluisterd wordt op het niveau van de intimiteit, maar op het niveau van de historiciteit. Het individuele verhaal wordt onderdeel van de geschiedenis van de migratie. Het is een communicatie over de generaties heen. De uitkomst van een dergelijk nieuw narratief is meer dan de som van de afzonderlijke delen.

 Lamrabet: Een van de plekken waar dat nieuwe verhaal een cruciale rol speelt is het onderwijs. Er is daar nog betrekkelijk weinig aandacht voor migratie, terwijl dat verhaal niet alleen belangrijk is voor kinderen uit de migratie zelf, maar ook voor alle anderen. Kijk bijvoorbeeld ook naar de herdenking van de Eerste Wereldoorlog. Er is nauwelijks of geen aandacht voor de Afrikaanse soldaten die meevochten.

Jans: Wordt de Eerste Wereldoorlog nog te veel gezien als een Europese oorlog?
 
Benali: Absoluut, en ik wil dat nog veel breder trekken. Ik wil weten wat er toen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten gebeurde. De Eerste Wereldoorlog werd niet alleen uitgevochten in Vlaanderens velden. In die periode werd het hele Midden-Oosten verknipt. Wat er nu in Irak en Syrië gebeurt, is het gevolg van de toenmalige inmenging van de Westerse mogendheden in de Arabische wereld. We zijn nog lang niet klaar met die oorlog. Het Europese bewustzijn is naar binnen gericht. Het is erg narcistisch. Europa kijkt in een narcistisch gebroken spiegel. Dat is pijnlijk. Het wil nog steeds zichzelf zien, maar er zitten te veel barsten in. Toch zit Europa nog steeds naar zichzelf te turen en te gluren. De huidige situatie in Irak in verband brengen met Lawrence of Arabia? Waar heb je het over man! Dat obstinate Europese narcisme is alleen maar erger geworden. Vier jaar lang gaat Europa die oorlog herdenken! Om je te schamen. Europa zou bezig moeten zijn met de fall-out van die oorlog.
 
Jans: Zien jullie grote veranderingen in het culturele klimaat in de voorbije decennia? Hebben jonge schrijvers met een andere of een dubbele culturele achtergrond het nu moeilijker?
 
Lamrabet: Ik denk dat de jonge auteurs het vooral moeten hebben van hun eigen kracht. Ze moeten blijven geloven in wat ze doen en zoeken naar alternatieve wegen om hun stem te laten horen. Er zit nu inderdaad niemand te wachten op verhalen die anders zijn dan de mainstream. In Vlaanderen heerst de mythe van een Vlaamse identiteit waarin alles ingepast moet worden. Het wordt moeilijker voor hen die hun anders zijn en hun andere verhaal als een kracht naar voren willen schuiven. Mensen grijpen terug naar de zekerheden die ze hebben. Ik zie het niet alleen maar somber in, maar het zal afhangen van de kracht van de individuen. Het algemene klimaat zal niet helpen. Ik vind wel dat de minderheden mondiger zijn geworden en hun plaats durven opeisen, wat tien of vijftien jaar geleden nog niet het geval was. Er is meer bewustwording en meer emancipatie. De alternatieve media spelen daarbij zeker een rol. In het verleden sprake men vaak over bepaalde groepen. Nu komen die groepen zelf aan het woord.  
 
Benali: De zeitgeist is wat narcistisch. De minderheden zijn meer met zichzelf bezig en willen hun eigen verhalen horen. Ze hebben inmiddels een veel grotere eigen infrastructuur. Dat narcisme is niet noodzakelijk negatief, maar waar ik heel erg bang voor ben is dat de Marokkaanse gemeenschap in Nederland zich van de Nederlandse samenleving aan het afkeren is. Herbezinning vind ik oké, maar het gevaar is dat er voortdurend naar elkaar verwezen wordt, waardoor frisse impulsen van buitenaf niet meer worden toegelaten. Je hebt de buitenwereld nodig om te kunnen vernieuwen. Jonge mensen die in andere omstandigheden heel wat zouden kunnen betekenen binnen de culturele elite vinden geen aanknopingspunten meer. Ze blijven net wat te lang hangen in de eigen groep en missen zo een kans om door te groeien. Rachida en ikzelf zijn opgegaan in de algemene cultuur. Die stond toen heel erg open voor ons. De culturele elite van vandaag is schizofreen en laf. Ze kiest steeds vaker voor stilzwijgen als het gaat om de grote thema’s. De kloof tussen de groepen is groter geworden en de culturele elite heeft niet langer zijn functie als voorhoede om nieuwe dingen op te pikken.
 
Jans: Wanneer is die omslag gebeurd?
 
Benali: Na de moord op Theo van Gogh is de culturele elite met zichzelf in conflict geraakt. Ze was kosmopolitisch, maar ging wel heftig aan islamkritiek doen. Ze was avantgardistisch, maar keerde zich tegen de moslims. Die spanning is nog steeds aanwezig. De culturele elite heeft bij momenten een racistische ondertoon, vooral in haar kritiek op de islam. Dat was tien jaar geleden onvoorstelbaar.  <br /> 
Lamrabet: In Vlaanderen is de situatie toch enigszins anders. Wij hebben in Vlaanderen het Vlaams Blok gehad. Vanaf eind jaren tachtig, begin jaren negentig heeft dit de geesten in Vlaanderen verdeeld. Het probleem hier is dat er nooit een ernstig weerwoord gekomen is op hun discours. Het cordon sanitair was meer een symbool dan een ernstig inhoudelijk tegendiscours. Als jong meisje heb ik het Vlaams Blok hier in Antwerpen als een splijtzwam ervaren. Ik ben opgegroeid met het beeld dat er in Antwerpen op zijn minst twee steden zijn: een stad van de witten en een stad van de Marokkanen. De democratische partijen hebben geen antwoord gevonden op deze tweedeling. Erger nog: ze hebben een aantal strijdpunten van het Vlaams Blok, weliswaar afgezwakt, in hun programma’s opgenomen en dus salonfähig gemaakt. Het brutale racisme werd afgewezen, maar het vijandbeeld werd bestendigd. Ik heb het gevoel dat de ander in Vlaanderen altijd wat argwanend is bekeken, afgezien misschien van de eerste jaren van de arbeidsmigratie, toen men de migranten nodig had. Maar in de naamgeving – gastarbeider, vreemdeling, allochtoon – is het vreemd zijn steeds bestendigd. Ze zijn nooit echt opgenomen in de burgergemeenschap. Wanneer je mensen als burgers beschouwt, dan heeft dat consequenties.
  
Benali: Allochtoon is nog steeds een subcategorie van mensen die zich binnen de landsgrenzen bevinden om economische redenen. In de grote steden heeft hun aanwezigheid zich gaandeweg ontwikkeld tot een goedaardige tumor. De verschijningsvormen worden gediagnosticeerd, maar voor wat erachter ligt, waar het vandaan komt, is er geen enkele interesse. Vandaar, nogmaals, dat ik mijn schrijven inzet als archief, als instrument tegen dat vergeten en verdringen van de andere. Veel van de problemen rond migratie hebben te maken met het niet praten over dingen, het niet benoemen, het blijven scheren over de oppervlakte, het geen gestalte geven. Ik ben ervan overtuigd dat wanneer onze kinderen op deze periode terugkijken, ze zullen zeggen dat we een nationaal trauma meemaakten. De tweede generatie zal gezien worden als het symptoom van een pijnlijke overgang van de natiestaat naar een Europese en globale economie. We doen nu in Europa alsof er niets aan de hand is en zeggen tegen de anderen: je moet je maar aanpassen, je moet niet zo willen opvallen. Maar zo werkt het natuurlijk niet. 

deze pagina printen of opslaan