Non-fictie

Koen Hilberdink: Boekenmanie : de geboorte van Johan Polak als uitgever

door Harold Polis

Uitgever Johan Polak. Een naam als een klok, toch zeker in de naoorlogse Nederlandse cultuurgeschiedenis. Een mythe ook, die van de grand seigneur die hoogwaardige literatuur uitgaf zonder op de centen te letten. Fijnproever. Mecenas. Amsterdamse Jean des Esseintes. Voortrekker van de homobeweging. Koen Hilberdink is zijn biografie aan het schrijven en brengt een prelude uit: Boekenmanie: de geboorte van Johan Polak als uitgever. Daaruit blijkt hoe dichtbij en tegelijk veraf Polak van ons staat.
 
De centrale ervaring in Polaks leven is de oorlog geweest. Geboren in 1928 maakt hij als tiener de bezetting mee. Voor een kind in een welgesteld seculier Joods gezin zijn die oorlogsjaren zonder meer traumatisch. In juni 1943 wordt het gezin Polak opgepakt tijdens een razzia en naar het doorgangskamp Westerbork gevoerd. Johan Polak zit daar acht dagen vast, tot hij en zijn familieleden gered worden door een tussenkomst van de directeur van het familiebedrijf. Het gaat hem niet in zijn koude kleren zitten dat hij door het oog van de naald is gekropen en nadien moet onderduiken. 
 
Van een normale jeugd is eigenlijk geen sprake meer. Hij doet er na de oorlog vrij lang over om het juiste spoor in zijn leven te vinden. De succesvolle fabriek Polak & Schwarz, producenten van geur- en smaakstoffen, speelt daarbij een belangrijke rol. De welvaart van de familie maakt het voor Polak makkelijker om zijn weg in de kunsten te zoeken. Uiteindelijk begint hij aan een studie klassieke talen en zal hij lesgeven. Enige urgentie is hem op dat pad vreemd. Het levert thuis ook geen problemen op dat de jeugdige Polak begint te knoeien met literaire tijdschriften en het uitgeven van boeken. Zelfs als die onderneming uitsluitend mogelijk is dankzij familiaal mecenaat. Maar die financiële zekerheid doet geen afbreuk aan de bezetenheid, de drang en het doorzettingsvermogen waarmee Polak zich op de letteren stort.
 
Zijn grote wapenfeit in die periode is het editiewerk dat hij verricht voor het verzameld werk (1951-1952) van Jan Hendrik Leopold, bezorgd door P.N. Van Eyck. Leopold is het toonbeeld van de klassiek geschoolde dichter die zich orthodoxe vormvereisten oplegt. Het zijn de antieken die de voorkeur van Polak wegdragen. In het naoorlogse Nederlandse literaire landschap is die voorliefde atypisch, zeker in vergelijking met leeftijdsgenoten van Polak. Met modernistische nieuwlichters als Paul Rodenko voelt Polak geen affiniteiten, integendeel. Met Rudy Kousbroek is de relatie al helemaal ingewikkeld. Polak kent Kousbroek van de middelbare school, waar hun vriendschap geen onverdeeld genoegen was. Als Kousbroek in 1950 mee het legendarische blad Braak opricht en mee de Beweging van Vijftig vormt, komt de tegenstelling met de classicus Polak helemaal op scherp te staan. 
 
Biograaf Hilberdink heeft aan die poëtische veldslagen een dankbaar onderwerp. Tijdschriften, manifesten en literaire oekazes volgen elkaar in gezwind tempo op. Bij het neersabelen en ophemelen laat Polak zich niet onbetuigd. Dat gaat vrolijk door tot Polak met het tijdschrift de Cartons voor Letterkunde begint. In die periode leert hij Rob van Gennep kennen. Die wordt eerst redactiesecretaris van Cartons voor Letterkunde en later vertegenwoordiger bij Moussault, de uitgeverij van het tijdschrift. De ontmoeting met Van Gennep zal bij Polak de doorslag geven om in 1962 met een eigen uitgeverij te beginnen: Polak & Van Gennep. 
 
Het relaas van het analoge literaire leven in de jaren vijftig is even ontroerend als bevreemdend. Polak is geen bibliofiele verzamelaar, maar een hartstochtelijke bibliofiel die op een dieet van boeken en literatuur leeft. De essays die hij op het einde van zijn leven publiceerde, getuigden van die haast spirituele omgang met het bedrukte papier en met de grote klassieke schrijvers. Polak was op dat moment ook niet vrij van cultuurpessimisme. Maar na het lezen van Boekenmanie is het duidelijk dat hij daar ook op jonge leeftijd aan leed. Het lijkt erop dat het zijn particuliere methode was om de angst en het geweld van de oorlog te bezweren. 
 
Op het moment dat Polak sterft, in 1992, versnelt aan de andere kant van de oceaan Steve Jobs het einde van het analoge tijdperk. Tijdens de laatste jaren van zijn leven zal Jobs de ene analoge economie na de andere oppeuzelen. Na de muziek zette hij de aanval in op de uitgeefindustrie. In beginsel stond voor Jobs een boek op hetzelfde niveau als een koffiezetapparaat, het bureaublad op je scherm of de verpakking van een iPhone. Het moest hyperfunctioneel en cool zijn. Het moest aansluiten bij het gesloten circuit dat hij voor Apple-producten nastreefde, met een eigen hardware en software. En het moest verkopen. 
 
Het contrast met Johan Polak lijkt immens, maar Polak en Jobs delen één cruciale afwijking: vormfetisjisme. Het zou uitermate boeiend geweest zijn om te zien hoe Polak met iTunes en de dematerialisering van de leeservaring was omgegaan. Mijn gok is dat hij toch niet bijster veel had veranderd aan de manier waarop hij in 1983 een uitgever definieerde: 
 
‘Misschien ben ik wel uit pure frustratie uitgever geworden, want dit moet je goed begrijpen: een uitgever kan niets. Een uitgever schrijft het boek niet. Hij leest het boek niet, hij drukt het niet, hij bindt het niet, hij verkoopt het ook niet want dat doet de boekhandel […]. Uitgevers zijn tragische mensen.’
 
Koen Hilberdink: Boekenmanie : de geboorte van Johan Polak als uitgever, Athenaeum Polak en Van Gennep, Amsterdam 2012, 103 p. ISBN 9789025370008
 
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswolf 2013 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri