Vertaald proza

BOEKEN NR. 3, MAART 2023

Friedrich Torberg: Gerber

door T.M. van der Zwan

Vrijwel wekelijks worden de krantenpagina’s gevuld met artikelen en opiniestukken over de crisis(sen) in het onderwijs. Het leerkrachtenberoep lijkt meer dan ooit te worden verguisd. Het vak heeft niet langer de status die het ooit had, zo luidt een vaak gehoorde klacht. De leerkracht heeft onherroepelijk aan gezag ingeboet. Toch is dat misschien geen slechte ontwikkeling. Wie een inkijkje wil in een misselijkmakende wereld waarin de leerkracht nog volop aanzien had en waarin kinderen nog ouderwets doodsbenauwd waren voor die tirannieke man voor het krijtbord, moet de roman Gerber van Friedrich Torberg lezen.  

De Oostenrijker Friedrich Torberg leefde van 1908 tot 1979, werkte als journalist en werd met het verschijnen van Der Schüler Gerber in 1930 in een klap beroemd. In 1938 werd Torberg zelfs door de PEN-club in de Verenigde Staten van Amerika uitgenodigd om naar de Nieuwe Wereld af te reizen, omdat hij werd beschouwd als een van de ‘Ten Outstanding German Writers’. Toch is Torberg een relatief onbekende auteur gebleven in het Nederlandse taalgebied. Dat zijn beroemdste boek nu in vertaling verschijnt, is dus niet alleen heuglijk nieuws omdat het, wie weet, een verfrissend perspectief biedt in het onderwijsdebat, maar ook omdat er een serieus hiaat in de Nederlandse vertaalde literatuur wordt weggewerkt. 
 
Gerber is in wezen een typische schooljongensroman, in de traditie van Multatuli, James Joyce, Simon Vestdijk, Theo Thijssen, Maarten ’t Hart en Wessel te Gussinklo. Hoofdpersoon Kurt Gerber zit in de laatste klas van het gymnasium en maakt zich klaar voor de matura (het mondeling eindexamen) – althans, dat zou hij moeten doen, maar hij kan zich er maar niet toe zetten en stelt het studeren telkens uit. Hij is smoorverliefd op Lisa, maakt zich zorgen over zijn zieke vader, spiegelt zich onophoudelijk aan zijn klasgenoten en vraagt zich steeds af waarom heel zijn leven eigenlijk aanvoelt als een ‘kitschroman’. Kortom, Gerber is het prototype recalcitrante puber, die zijn gepassioneerde intolerantie voor de onrechtvaardige hypocrisie van volwassenen als een vlag boven zijn hoofd houdt, in de veronderstelling dat de werkelijkheid zich vroeg of laat zal aanpassen aan zijn wensen in plaats van andersom. 
 
Torberg verdient alle lof voor de ontroerende wijze waarop hij de innerlijke leefwereld van deze jongen laat botsen met het autoritaire, prestatiegerichte en soms regelrecht sadistische Oostenrijkse schoolsysteem – en voor hoe hij, zonder daar een expliciet woord aan vuil te maken, de school tot een miniatuur van de hele maatschappij maakt. In een van de treffendere passages schrijft Kurt een briefje aan zijn vader, met daarin het volgende sterke staaltje puberlogica: ‘Ik denk dat ik de school te veel eer zou bewijzen om er een leven voor op te geven, dat er godzijdank niets gemeen mee heeft.’ De vader antwoordt met de al even typische waarschuwing: ‘Eén ding wil ik je zeggen: als je denkt dat het leven niets te maken heeft met de school, dan vergis je je.’ Die laatste zin vormt als het ware de kern van het boek en verwoordt die ene gruwelijke waarheid waar Kurt Gerber voor wegrent, maar waar heel zijn omgeving hem met de neus bovenop lijkt te willen drukken – met alle gevolgen van dien. 
 
Torberg schreef het boek toen hij begin twintig was, wat verklaart hoe hij in deze bladzijden zo perfect de leef- en denkwereld van pubers kan oproepen. Voor lezers wier eigen pubertijd en schoolcarrière moeizaam verliepen, leest Gerber als een feest van herkenning. De roman roept tegelijkertijd een tijdsgebonden en universeel beeld van het onderwijs op: enerzijds is het een beklemmend portret van een tijdperk waarin lijfstraffen, vernederingen en discriminatie van armeren in het onderwijs aan de orde van de dag waren, anderzijds is het een verbazingwekkend treffende schets van de leefwereld van hedendaagse pubers. Het is precies zo’n levensles die schooljongens die zich tegen hun vader willen verzetten nog moeten leren: sommige dingen zijn tijdsgebonden en veranderen op den duur, andere dingen overstijgen de tijd en veranderen nooit. Kurt Gerber zou zeggen dat ze je zulke dingen niet op school leren, en dat klopt: je ondervindt ze aan den lijve. Of je leert ze in de literatuur, bij deze mooie roman van Friedrich Torberg. 
 
Friedrich Torberg: Gerber, Van Maaskant Haun, Zorgvlied 2022. 294 p. ISBN 9789083166148. Vertaling van Der Schüler Gerber door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen  

deze pagina printen of opslaan