Vertaald proza

BOEKEN NR. 3, MAART 2023

Olga Tokarczuk: De tedere verteller

door T.M. van der Zwan

Is het mogelijk om over jongeren en hun vreemde gewoontes te schrijven, om terug te verlangen naar een overzichtelijke wereld met minder schermen, om het kant-en-klare vermaak te verwerpen en een lofzang af te steken op de pure fantasie, zonder daarbij als een ouderwetse zeurpiet over te komen? Het antwoord is ja, zo weet de lezer van Olga Tokarczuks De tedere verteller. In deze bundel zijn enkele essays en lezingen van de Poolse winnares van de Nobelprijs voor de Literatuur 2018 opgenomen. Bovenaan en in dikgedrukte letters op de achterflap prijkt de vraag: ‘Wat vermag de literatuur in een wereld die zowel kleiner lijkt te worden als oneindig lijkt uit te dijen?’ Die vraag vat de inhoud van het boek behoorlijk goed samen.  

Het boek vangt aan met de beroemde gravure uit L’atmosphère: météorologie populaire (1888) van Camille Flammarion: een reiziger met wandelstaf steekt zijn hoofd door het hemelruim naar buiten en aanschouwt verwonderd de wielen en raderen van de mechanismen achter de werkelijkheid. Tokarczuk gebruikt dit beeld van de metafysische reiziger als metafoor voor de 21ste-eeuwse mens: ‘We kunnen vermoeden dat we hier op de gravure het laatste moment van een lange reis zien, hem is gelukt wat velen voor hem niet is gelukt, hij heeft het einde van de wereld bereikt. En wat nu?’ Waaruit kan de hedendaagse mens nog betekenis en verwondering putten, nu de volledige aarde is verkend en uitgetekend? En welke rol kan de literatuur daarbij spelen?
 
De schrijfster pleit voor kruisbestuivingen en -verbindingen, voor onverwachte bruggetjes, voor intellectuele wildgroei. Zelf noemt ze haar ideaal ‘ognosie (Eng. ognosia – een narratief ingesteld, ultrasynthetisch cognitief proces waarmee bij de weergave van voorwerpen, situaties en verschijnselen getracht wordt er een sterker onderling betekenisverband tussen aan te brengen.’ De op Jungiaanse leest geschoolde oud-psycholoog Tokarczuk breekt dus een lans voor een herwaardering van de mythologische zingeving, voor een soort hypermoderne variant van ‘het wilde denken’ van Levi-Strauss: ‘Laten we een bibliotheek van nieuwe begrippen vormen’, schrijft ze met amper verholen geestdrift. ‘We zullen nieuwe kaarten nodig hebben en de moed en de humor van reizigers die niet aarzelen hun hoofd buiten de sfeer van de huidige wereld te steken, voorbij de horizon van de huidige woordenboeken en encyclopedieën. Ik ben benieuwd wat we daar zullen zien.’
 
In de rest van het boek neemt Tokarczuk het voortouw en steekt ze zelf haar hoofd buiten de sfeer van de hedendaagse werkelijkheid. De twaalf hoofdstukken hebben ieder een min of meer eigen thema, maar zijn onderling hecht verbonden door Tokarczuks hartstochtelijke eerbied voor de menselijke fantasie, de literatuur en die wonderlijke handeling die we ‘lezen’ noemen. Een eenduidig antwoord op die prangende vraag op de achterflap geeft de schrijfster niet, maar ze schrijft wel met dusdanig veel passie en speelsheid over haar schrijversberoep en haar liefde voor boeken, dat de lezer ervan overtuigd raakt dat lezen altijd belangrijk zal blijven en nooit zal (of in ieder geval mag) verdwijnen.
 
De tedere verteller leest als een filosofische verkenningstocht, waarbij de fictie (of de menselijke verbeeldingskracht in het algemeen) als gids dient en wordt vertegenwoordigd door Jules Verne, Indiana Jones, Elizabeth Costello (het personage van J.M. Coetzee), de films van de gebroeders Quay, Stanisłas Lem, Hermes, Sigmund Freud, George Orwell en vele anderen. Zeker voor liefhebbers van Tokarczuks oeuvre is deze essaybundel een absolute aanrader, mede vanwege de interessante lezing over het ontstaansproces van haar magnum opus De Jacobsboeken (2014 -- De Geus, 2019), maar ook beginnende schrijvers zullen er veel inspiratie vinden, evenals taalleerkrachten, filosofen, psychologen en literatuurwetenschappers. De tedere verteller is niet alleen het werk van een echte schrijfster, maar ook van een echte lezeres, van iemand die het haar lezers gunt evenzeer in vervoering te raken door literatuur als zij. Tokarczuks vurigheid laat zich amper inperken door haar vlekkeloze stijl. De passie druipt ervan af.
 
Olga Tokarczuk: De tedere verteller, De Geus, Amsterdam 2023. 277 p. ISBN 9789044547993. Vertaling van Czuly narrator door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri