Letterkunde
BOEKEN NR. 1, JANUARI 2024
Bart Slijper: Elk woord ging ademhalen. Het leven van de dichter Martinus Nijhoff
door Dirk De Geest
Martinus Nijhoff wordt algemeen
beschouwd als een van de belangrijkste moderne Nederlandse dichters. Zijn werk
is weliswaar weinig vernieuwend van vorm (hij hield zich ver van de
experimenten van de avant-garde en het expressionisme) maar binnen die poëtica
legde hij tal van eigentijdse accenten om de moderne tijd waarin hij leefde te
registreren. Daarbij pleitte hij voor een radicale scheiding tussen de
schrijver en het literaire werk. Literatuur is een autonome creatie van
woorden, en de biografie van de schrijver vervult daarbij hoogstens
aanvankelijk een functie. Waar het op aankomt is de verwoording die de lezer
tot zich neemt en met betekenissen laadt. Het is een visie die internationaal
op dat ogenblik door tal van prominente figuren wordt gehuldigd. Dat neemt
echter niet weg dat Nijhoffs gedichten door en door gegrond zijn in zijn eigen
leven en zijn eigen overtuigingen.
In die zin is het goed dat nu eindelijk een gezaghebbende
biografie van Nijhoff voorligt. Bart Slijper is een biografie die zich veelal
houdt aan de feiten en minder op zoek is naar sensationele ontdekkingen dan
sommige van zijn collega’s. Zijn eerdere biografieën van Bloem en Kloos waren
bijzonder betrouwbaar, en ook de terughoudende manier waarop de auteur het
literaire werk verbindt met het leven van de schrijver was bewonderenswaardig.
Dezelfde kwaliteiten liggen ook ten grondslag aan zijn visie op het leven van
Martinus Nijhoff, maar dat neemt niet weg dat dit voortreffelijk
gedocumenteerde boek tal van feiten verheldert en ook heel wat literaire
teksten verduidelijkt. Slijper heeft daarbij gebruikt gemaakt van Nijhoffs
eigen autobiografische geschriften maar ook van tot dusver nauwelijks
geraadpleegde documentatie, onder meer tal van ongepubliceerde teksten uit zijn
jeugdjaren. Martinus Nijhoff, en zijn spoor ook zijn zoon, hebben echter heel
wat relevante briefwisseling vernietigd, waardoor de biograaf geregeld moet
gissen of niet bevestigde hypothesen formuleren.
Nijhoffs jeugd is grotendeels
beïnvloed door de uiteenlopende temperamenten van zijn ouders. Zijn moeder was
erg emotioneel en radicaal-religieus op het manische af: haar rol bij het Leger
des Heils en haar vele godsdienstige gezangen hebben onmiskenbaar hun sporen
nagelaten in het werk van de zelf ongelovige auteur. Nijhoffs vader was dan
weer een succesvol zakenman, die het boek- en uitgeversbedrijf van de familie
voortzette. De zorg voor het fijne boek is evenzeer een constante in Nijhoffs
loopbaan. De jonge Martinus kende een weinig vreugdevolle jeugd: hij werd vaak
noodgedwongen in een school geplaatst als intern, en zijn schoolresultaten
waren allerminst opvallend. Wel laat Slijper zien hoe hij van jongs af aan
gegrepen is door literatuur en dan vooral door het verlangen om zelf te
schrijven. Vooral het schrijven van toneelstukken bood een mogelijkheid om
allerlei thema’s waarmee de jongen worstelde ter sprake te brengen. Dat zet zich
ook door tijdens de verdere studiejaren. Zo zijn er met name diverse (aanzetten
tot) toneelstukken waarin de spanning centraal staat tussen dromen en idealen
enerzijds en de onmogelijkheid om die daadwerkelijk te realiseren anderzijds.
Dat geldt voor het maatschappelijke en individuele succes, maar ook op de visie
op erotiek en liefde. Die spanning tussen de burgerlijke conventie van het
huwelijk en de ongebonden erotische passie (ook de homo-erotiek) laat zich met
enige omzichtigheid lezen als een voorbode voor Nijhoffs latere leven.
Onophoudelijk tracht Nijhoff het comfort en het aanzien van de burger te
verzoenen met de vrijheid van de kunstenaar.
Zijn eerste bundel verschijnt
als een plaquette bij zijn huwelijk, een geschenk van zijn vader voor de
genodigden. Wat later kent de boekuitgave De
wandelaar een meer dan positieve ontvangst bij collega’s en critici. Het
betekent de start van een indrukwekkend oeuvre, waarbij de dichter zich ook
laat inspireren door internationale (met name Franse) eigentijdse literatuur.
Het huwelijk blijft daarentegen erg wankel, want Netty Wind, zijn vrouw,
verlaat al snel het huis en trekt naar Parijs en later naar Italië. Man en
vrouw gaan voortaan grotendeels hun eigen weg, maar van een scheiding is lange
tijd geen sprake. Nijhoff verblijft ook een tijdlang in Parijs, waar hij
kennismaakt met de hoogtepunten van het moderne theater; in dat perspectief van
zijn vertaling van Ramuz’ Geschiedenis
van den soldaat te begrijpen.
Voortaan zal Martinus
Nijhoff passionele relaties onderhouden met (gehuwde) vrouwen, maar slechts
indirect zijn de sporen daarvan in zijn werk terug te vinden. Meer en meer
krijgt het werk zijn contouren. Aan de samenstelling van de bundel Vormen wordt hard gewerkt, het literaire
netwerk van Nijhoff krijgt vaste vorm en in diverse essays formuleert hij zijn
visie op poëzie en literatuur. Tussendoor blijft hij theaterstukken en
vertalingen afwerken. Veel van die creaties zijn gelegenheidswerk in de beste
betekenis van dat woord: geschreven naar aanleiding van vruchtbare contacten
met kunstenaars en wetenschappers. Slijper reconstrueert die vriendschappen en
laat zien hoezeer Nijhoff bij zijn creatieve werk door teksten van anderen werd
geïnspireerd. Dat leidt op diverse plaatsen tot nieuwe inzichten, ook al
blijven de literaire teksten vooral een illustratie bij het levensverhaal. Dat
was weliswaar grotendeels bekend, maar de biograaf brengt heel wat nieuwe
elementen aan en weet op tal van plaatsen onze kennis te verfijnen. Zeker voor
de oorlogsperiode leidt dat tot hoofdstukken die een ander licht werpen op
Nijhoffs literaire activiteiten (onder andere voor de illegale drukker
Werkman).
Bart
Slijper heeft een meer dan verdienstelijke biografie geschreven. Hij blijft
betrouwbaar en voorzichtig in zijn interpretaties, en vaak treedt de verteller
op de voorgrond om de lezer te waarschuwen voor al te snelle interpretaties of
om erop te wijzen dat zijn hypotheses niet gestaafd kunnen worden wegens een
gebrek aan voorhanden documenten. Dat het leven van Martinus Nijhoff al bij al
verlopen is volgens burgerlijke patronen (zelfs zijn liefdesrelaties ontsnappen
daar niet aan), wat deze biografie nogal voorspelbaar (en bij momenten een
beetje saai) maakt, viel niet te verhelpen. In ieder geval heeft de schrijver
het monument gekregen dat hijzelf niet meteen wilde. Hopelijk krijgt zijn werk
nu opnieuw de aandacht en de waardering die het ten volle verdient.
Bart Slijper: Elk
woord ging ademhalen. Het leven van de dichter Martinus Nijhoff, Prometheus, Amsterdam 2023, 420 p. : ill. ISBN 9789044635973.
Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan