Beschouwingen

De natuur als partner: * Michelle Paver, Avonturen uit een magisch verleden

door Anthony Pavlik

In veel groene romans voor jonge lezers worden hedendaagse milieuproblemen opgelost via eenvoudige acties, zoals recycleren. Michelle Paver kiest in haar romanreeks ‘Avonturen uit een magisch verleden’ voor een andere aanpak. De reeks gaat vermomd in een avontuurlijk coming of age-jasje, speelt zich af in het Noord-Europa van zesduizend jaar geleden (net na de laatste ijstijd), en vraagt de lezer vanuit dat perspectief om stil te staan bij de manier waarop mensen omgaan met de natuur.
In het eerste boek, Torak en Wolf, maakt de lezer kennis met het Woud, een oerbos waar bijna alle gebeurtenissen uit de reeks plaatsvinden, en met Torak, een twaalfjarige jongen uit de Wolf-clan. Torak moet zich moederziel alleen beredderen nadat zijn vader werd gedood door een beer, die bezeten zou zijn van een demon. Het Woud is echter niet zomaar het statische decor waartegen de menselijke intriges zich afspelen, maar leidt een eigen leven. Of zoals Paver zelf zegt: ‘ik heb het nogal griezelige idee van het Noord-Europese Samivolk gebruikt, dat gelooft dat alles – ook rotsen, rivieren en bomen – leeft en een ziel heeft; ze kunnen niet allemaal praten, maar ze kunnen horen en denken’. Paver geeft de natuur een stem en maakt er een personage van.  
In Pavers animistische wereld, in het bijzonder in het Woud, wonen kleine groepjes jagers-verzamelaars. Niet alleen hangt het bestaan van deze personages af van het voedsel en de beschutting die het woud hen biedt, hun leven maakt ook integraal deel uit van datzelfde ecosysteem. De kinderen van de clan leren dat ze niet moeten willen heersen over de natuur, maar er harmonieus mee moeten samenleven. Deze mensen overleven dus niet door de natuur te domineren en te onderwerpen, maar dankzij hun diepgaande kennis en begrip van en voor de flora en fauna van het Woud, en door respect te tonen voor alle leven rondom hen. Clanleden, jong en oud, weten welk voedsel veilig is om te eten en waar ze dit kunnen vinden. Ze behandelen dieren, ook hun prooien, met het grootste respect.
Alles heeft dus een ziel in ‘Avonturen uit een magisch verleden’ en niets mag worden verspild. Dit zien we onder meer wanneer Torak een vogel vangt voor zijn maaltijd. Hij handelt volgens de gebruiken van de clan: voor hij de vogel doodt, dankt hij het dier, en voor hij hem opeet, legt hij een beetje van het bereide vlees in een boom als een offer aan de beschermer van de clan. De botten houdt hij bij zich om er vishaken of naalden van te maken. Een ander voorbeeld is de jaarlijkse zalmtrek, wanneer de vissen de rivier opzwemmen om kuit te schieten. Dit is een tijd van overvloed waar zowel mens als dier hun voordeel uit halen. Alle clanleden, jong en oud, helpen met het vangen en het klaarmaken van de zalm, en elk deel van het dier wordt gebruikt. Wordt het niet opgegeten, dan dient het wel om lijm of waterdichte buideltjes van te maken. Michelle Paver laat haar lezers kennismaken met een wereld waarin dieren gerespecteerd worden als partners in een evenwichtig ecosysteem waarvan ‘elke soort, of het nu een bacterie of een hert is, deel uitmaakt van een netwerk van wederzijdse afhankelijkheid, hoe indirect het verband ook mag zijn’ (Bookchin 26). En hoewel mensen soms op dieren moeten jagen om te overleven, zou er spilzucht noch hebzucht mogen bestaan.
Paver stelt de menselijke bewoners van het Woud niet voor als nobele wilden en — nog belangijker — evenmin als stereotiepe holbewoners of oermensen. Hoewel ze vatbaar zijn voor wat moderne lezers als bijgeloof kunnen beschouwen, lijken ze toch niet te verschillen van moderne mensen wat betreft hun intellect en emotioneel engagement. Eerder dan het woud en zijn bewoners voor te stellen als figuren uit een andere wereld, ver van ons verwijderd in de tijd, zijn Torak en zijn vrienden ‘echte’ mensen, met relaties zoals u en ik die hebben. Het verhaal bulkt van de magische elementen, maar Toraks leven is ons niet wezensvreemd. De Woudbewoners verschillen slechts van de huidige westerse mens in de manier waarop ze hun plaats in de wereld begrijpen.
De band tussen de mens en andere levende wezens laat zich allicht het best zien in de relatie tussen Torak en zijn vriend Wolf. Wanneer Torak dit ouderloze wolvenjong vindt, zegt zijn instinct hem de wolf te doden en op te eten. Maar hoewel hij honger lijdt, kan hij het niet over zijn hart verkrijgen. Verderop in het verhaal blijkt dat zijn vader de jonge Torak in een wolvennest heeft gelegd, waardoor Torak een basiskennis heeft verworven van de geluiden en de lichaamstaal die wolven gebruiken om met elkaar te communiceren. Wolf en Torak zijn als het ware broertjes uit één roedel.
’Avonturen uit een magisch verleden’ stelt ook de idee dat mensen superieur zijn aan dieren in vraag. Paver vertelt immers niet alleen vanuit menselijk gezichtspunt (Torak komt aan het woord, en soms Renn, zijn vriendin uit de clan), maar ook vanuit Wolfs perspectief. Dit wisselende vertelstandpunt plaatst Wolf op gelijke voet met de menselijke personages. Toch is hier geen sprake van antropomorfisme. Paver verbleef een tijd in de nabijheid van een wolvenroedel en schetst een realistisch portret van hun levensgewoonten. Ze herinnert de lezer eraan dat dieren zintuigen benutten waar de mens in de loop van de tijd minder gebruik van is gaan maken, zoals de reukzin. Ze geeft de wolf ook een stem door een eigen woordenschat voor hem te ontwikkelen, die een wat ander, zintuiglijker begrip van de omgeving veronderstelt: Torak is ’Zonder staart’ (mens), de zee is het ‘Grote Nat’, de sneeuw ‘het Helle Zachte Koude’, een vuur ‘Het Heldere Beest met de Hete Beet’.
Hoewel sommigen de pratende dieren in de ‘Avonturen uit een magisch verleden’ associëren met fantasy, doen Pavers uitvoerige research en zin voor detail meer denken aan realisme, en zoals ze zelf zegt: ‘de wereld die ik tracht te beschrijven is vreemd, onbekend, mooi, opwindend – maar bovenal is ze echt’.
In deze vreemde, echte wereld dienen enkele natuurwetten gehoorzaamd te worden. Wanneer dit niet gebeurt, zal dat uitmonden in een ecologische ramp. We zien dit vooral in de acties van de Zieleneters, een duistere groep van sjamanen, die voortdurend de regels overtreden uit eigenbelang. De Zieleneters noemden zichzelf ooit de Helers, en hun sjamanistische krachten droegen bij aan het welzijn van alle clans. Nu streven ze echter naar macht en willen ze heersen over het Woud en zijn bewoners. Maar als ze daarin slagen, wordt de natuurlijke harmonie verstoord en wordt het Woud vernietigd, samen met alles en iedereen die het bewoont. De methoden en verlangens van de Zieleneters vertonen duidelijke gelijkenissen met de manier waarop de moderne mens zichzelf heeft gedistantieerd van de idee om harmonieus deel uit te maken van de natuur. Torak moet, samen met Wolf en Renn, de Zieleneters verslaan en ervoor zorgen dat het delicate evenwicht in de wereld niet verstoord wordt. Dat is een hele uitdaging, maar wel een waarmee de lezer zich kan identificeren. De queeste rond het verslaan van de Zieleneters plaatst ’Avonturen uit een magisch verleden’ in de traditie van het ecoheld-verhaal, waarin een jongere generatie de milieuproblemen oplost die veroorzaakt zijn door oudere generaties.
De reeks behandelt ondanks de prehistorische setting dus hedendaagse thema’s. Ze legt ook de link met volkeren die vandaag de dag nog steeds op een traditionele manier leven, vaak in onherbergzamere delen van de wereld, zonder modern comfort. Hierdoor sluit ‘Avonturen uit een magisch verleden’ goed aan bij de deep ecology-benadering van het milieu, die zich afzet tegen ‘het dominante wereldbeeld van technocratisch-industriële gemeenschappen die de mens zien als geïsoleerd en fundamenteel verschillend van de rest van de natuur, als superieur aan en meester over de rest van de schepping’ (Devall en Sessions). Het feit dat Torak, Renn en Wolf – als de hoofdrolspelers met wie de jonge lezers zich identificeren – uiteindelijk alle Zieleneters verslaan, suggereert dat Paver haar lezers inderdaad aanspoort om de kant van de deep ecology te kiezen.
In hun presentatie van dit verzonnen ecosysteem sluiten de ‘Avonturen uit een magisch verleden’ goed aan bij Patricia Greiners definitie van ‘ware ecofictie’, literatuur die ‘de samenhang tussen mensen, activiteiten, gedachtesystemen, kortom elke vorm van leven toont’. De reeks vraagt een emotionelere en directere identificatie met de natuurlijke wereld, waarbij we moeten streven naar een wereldbeeld dat de inherente samenhang tussen alle levende wezens erkent. Door dit idee van duurzaam samenleven te beklemtonen, pleit ’Avonturen uit een magisch verleden’ voor een leven zoals Fritjof Capra dat voorstaat, waarin mensen ‘in een voordurende interactie [staan] met andere levende systemen, zowel menselijke als niet-menselijke’. Het is een kwestie van harmonieus samenleven of elkaar vernietigen.
 
Bronnen
Michelle Paver:
Torak en Wolf. The house of books, 2005
Torak, de zielzwerver. The house of books, 2005
Avonturen in het Hoge Noorden. The house of books, 2006
Verstoten. The house of books, 2007
De verbroken eed. The house of books, 2008 <br /> De geestenjager. The house of books, 2009  
Bookchin, Murray. The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Chesire, 1982.
Capra, Fritjof. The Hidden Connections: A Science for Sustainable Living. Anchor, 2004.
Devall, Bill en George Sessions. Deep Ecology. Gibbs Smith, 1985.
Greiner, Patricia. ‘Radical Environmentalism in Recent Literature Concerning the American West.’ Rendezvous 1983 (19.1). <br /> 
Anthony Pavlik (Londen, 1960) doctoreerde aan de universiteit van Newcastle en doceert momenteel aan de universiteit van Luleå in Zweden. Hij is lid van het redactieteam van het tijdschrift Children’s Literature in Education. Zijn onderzoeksinteresses gaan vooral uit naar jeugdliteratuur en ecocriticism, dierenstudies en het gebruik van literatuur in taalonderwijs, onderwerpen waarover hij gepubliceerd heeft in onder meer Bookbird en International Research in Children’s Literature.
 
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswelp 2014

deze pagina printen of opslaan